Είναι η δικτατορία του προλεταριάτου ψόφιος σκύλος;

Σπάρτακος 74, Μάης 2004

**Είναι η «δικτατορία του προλεταριάτου»**^* ένας ψόφιος σκύλος;

του Ανδρέα Κλόκε

Η απόφαση του περασμένου συνεδρίου της LCR να βγάλει τον όρο της «δικτατορίας του προλεταριάτου» από το καταστατικό της δείχνει ότι ορισμένα ζητήματα προγραμματικών αντιλήψεων, τα οποία τουλάχιστον μέχρι τη δεκαετία του ’80 θεωρούνταν «αυτονόητα» για τις οργανώσεις του επαναστατικού μαρξισμού και ιδιαίτερα αυτών της τροτσκιστικής προέλευσης, πρέπει να συζητηθούν και να αξιολογηθούν εκ νέου στο φως των εξελίξεων των τελευταίων 20 χρόνων, της άδοξης κατάρρευσης των σταλινικών καθεστώτων και της μειωμένης επιρροής των σοσιαλιστικών ιδεών μπροστά στην επέλαση του νεοφιλελευθερισμού σε παγκόσμια κλίμακα.

Τα βασικά επιχειρήματα του σ. Ολιβιέ για την απόφαση της LCR μπορούν να συνοψιστούν ως εξής:

Η «κλασική» μαρξιστική αντίληψη της «δικτατορίας του προλεταριάτου», που βασίζεται κυρίως στην εμπειρία της Κομμούνας του Παρισιού του 1871, στη θεωρία του Μαρξ και του Ένγκελς για την αναγκαιότητα μιας μεταβατικής περιόδου από τον καπιταλισμό στον πιο ανεπτυγμένο σοσιαλισμό και τη διαμόρφωση της αταξικής κοινωνίας στον κομμουνισμό, όπως και παρουσιάστηκε από το Λένιν το 1917 στο περίφημο «Κράτος και επανάστασή» του, παραμένει «σε γενικές γραμμές» ο «σκληρός πυρήνας ενός προγράμματος επαναστατικής δημοκρατίας, αλλά δεν μπορεί πλέον να συνδεθεί με την έννοια και τον όρο της ‘δικτατορίας του προλεταριάτου’.» Επιπλέον, ο Μαρξ και ο Λένιν «ξέχασαν να σημειώσουν πως η Κομμούνα ήταν επίσης μια προσπάθεια να συνδυαστούν η άμεση δημοκρατία και η καθολική ψηφοφορία.» (1)
Άσχετα από τη σταλινική κατάχρηση και διαστρέβλωση του όρου προς όφελος της γραφειοκρατίας της ΕΣΣΔ μετά το 1923 πρέπει να επικριθούν τα λάθη των Ρώσων επαναστατών μετά το 1917 αφού στο «όνομα της επαναστατικής δικτατορίας του προλεταριάτου, που θεωρούνταν ως καθεστώς έκτακτης ανάγκης σε εξαιρετικές συνθήκες, ο Λένιν, ο Τρότσκι και άλλοι (…) πήραν μέτρα που σταδιακά έπνιξαν τη δημοκρατία στους νέους επαναστατικούς θεσμούς.»
Το αποτέλεσμα ήταν ότι «η δύναμη του κόμματος υποκατέστησε τη δημοκρατία των σοβιέτ, ότι χάθηκε η εξουσία των συμβουλίων και των επιτροπών, ότι υπήρξε η άρνηση στο να συγκληθεί μια νέα Συντακτική Συνέλευση, την οποία ακολούθησε η απαγόρευση των τάσεων μέσα στο ίδιο το μπολσεβίκικο κόμμα. Η άσκηση της δικτατορίας του προλεταριάτου στη Ρωσία, συμπεριλαμβανομένων και των χρόνων μεταξύ του 1918 και του 1924, μεταφράστηκε στην ένωση του κράτους και του κόμματος, καθώς και στη σταδιακή κατάπνιξη κάθε δημοκρατικής ελευθερίας. Αυτή η δραματική ιστορική εμπειρία έκανε απαράδεκτη τη χρήση μιας τέτοιας έννοιας.»
Καταλήγοντας ο σ. Ολιβιέ επισημαίνει: «Η δικτατορία του προλεταριάτου είναι σήμερα φορτισμένη με μια τέτοια ιστορική σημασία, σημαδεμένη από την απόρριψη των μορφών της πολιτικής δημοκρατίας, που είναι αδύνατο να ονομάσουμε τις απόψεις μας για την εξουσία των εργαζομένων ή για τη σοσιαλιστική δημοκρατία ως το καθεστώς της δικτατορίας του προλεταριάτου.» Ύστερα «απ’ όλες τις ιστορικές εμπειρίες του 20ού αιώνα, ο όρος ‘δικτατορία’ (…) είναι πλέον απεχθής.»
Η εναλλακτική λύση που προτείνει ο σ. Ολιβιέ, είναι «ο αυτοδιαχειριζόμενος σοσιαλισμός, η δημοκρατία χωρίς όρια, η εξουσία των εργατών και εργατριών (…) ενάντια στη δικτατορία των χρηματιστηρίων.»

Το πρώτο που κάνει εντύπωση στην αντίληψή του σ. Ολιβιέ, είναι η διάκριση ανάμεσα στο περιεχόμενο και τον όρο της ‘δικτατορίας του προλεταριάτου’. «Σε γενικές γραμμές» τα συμπεράσματα των κλασσικών του μαρξισμού εξακολουθούν να ισχύουν, αλλά ο όρος πρέπει να απορριφθεί. Βέβαια δε θα είχε πολύ νόημα να τσακωθούμε για τις ονομασίες όταν συμφωνούμε στην ουσία. Είναι αναμφισβήτητο ότι ο όρος έχει κάτι παλιομοδίτικο και στις μέρες μας ακούγεται κάπως περίεργα. Μάλλον θα ήταν πιο ευνοϊκό να χρησιμοποιούνται όροι όπως «εργατική (ή σοσιαλιστική) δημοκρατία», «πολιτική κυριαρχία των εργαζομένων» ή κάτι παρόμοιο. Κατά τ’ άλλα όμως θα έπρεπε να απορριφθούν όλοι οι παραδοσιακοί όροι όπως «σοσιαλισμός», «κομμουνισμός», «μαρξισμός» κλπ αφού μετά από δεκαετίες κατάχρησης και διαστρέβλωσης από τα σταλινικά καθεστώτα είναι «καταρρακωμένοι» και αρνητικά φορτισμένοι στη συνείδηση των λαών.

Για μερικές αντιρρήσεις του σ. Ολιβιέ

Αλλά ο σ. Ολιβιέ ξεκαθαρίζει ότι αρνείται και την ανάπτυξη και την εφαρμογή της έννοιας του όρου στο προ-σταλινικό παρελθόν. Τρία σημεία ξεχωρίζουν:

Ο Μαρξ και ο Λένιν «ξέχασαν» ότι στην Κομμούνα του Παρισιού συνδυάστηκαν «η άμεση δημοκρατία και η καθολική ψηφοφορία.» Φαίνεται ότι πρόκειται για μια ανακρίβεια. Ο Μαρξ έγραψε στον «Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία» (1871): «Πρώτο διάταγμα της Κομμούνας ήταν το διάταγμα για την κατάργηση του μόνιμου στρατού και για την αντικατάστασή του με τον ένοπλο λαό. Η Κομμούνα συγκροτήθηκε από τους δημοτικούς συμβούλους που είχαν εκλεγεί με βάση το καθολικό εκλογικό δικαίωμα στα διάφορα διαμερίσματα του Παρισιού. Οι σύμβουλοι αυτοί ήταν υπεύθυνοι και ανά πάσα στιγμή ανακλητοί.» Ο Λένιν παραθέτει ακριβώς αυτό το απόσπασμα στο «Κράτος και επανάσταση». (2) Η ιστορία του 20ού αιώνα απέδειξε εξάλλου ότι με τη γενική ψηφοφορία του αστικού κοινοβουλευτισμού η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού αποκλείεται με αποτελεσματικό τρόπο από την άσκηση της πολιτικής και οικονομικής κυριαρχίας ενώ συντηρείται ταυτόχρονα η ιδεολογική φενάκη της «ισότητας όλων των πολιτών».
Πολλές συζητήσεις έγιναν στο παρελθόν για το ζήτημα της Συντακτικής Συνέλευσης που δε συγκλήθηκε μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση. Οι προπαγανδιστές της αστικής δημοκρατίας και οι ρεφορμιστές όλων των αποχρώσεων πάντα συμφωνούσαν ότι έτσι αποδείχθηκε με περισσή σαφήνεια ότι οι μπολσεβίκοι ποτέ δεν ήταν διατεθειμένοι να σεβαστούν τους «κανόνες της δημοκρατίας». Υπάρχει βέβαια και η περίφημη κριτική της Ρόζα Λούξεμπουργκ, γραμμένη το 1918 στη φυλακή, που μεταξύ άλλων ασχολείται και με το ζήτημα αυτό. Παρ’ όλ’ αυτά είναι μάλλον αναμφισβήτητο ότι τα σοβιέτ αντιπροσώπευαν αυτήν την περίοδο πολύ πιο άμεσα και πιο ζωντανά τη δημοκρατία των εργαζομένων από την ακόμα ανύπαρκτη Συντακτική Συνέλευση. Έτσι η διάλυσή της φαίνεται, λόγω της φανερής κυριαρχίας των σοβιέτ, δικαιολογημένη.
Η πιο βαριά καταγγελία είναι το «πνίξιμο της δημοκρατίας στους νέους επαναστατικούς θεσμούς» στα 1918-24. Σ’ αυτό το άρθρο μπορούν να αναφερθούν μόνο μερικές από τις πιο σημαντικές πλευρές αυτού του περίπλοκου ζητήματος.

Οι μπολσεβίκοι έπνιξαν στα 1918-24 τη δημοκρατία των σοβιέτ;

Μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση και μέχρι το καλοκαίρι του 1918 οι δημοκρατικές ελευθερίες είναι σε μεγάλο βαθμό εγγυημένες για όλα τα κόμματα που αντιπροσωπεύονται στα σοβιέτ. Με το ξεκίνημα του εμφυλίου η χώρα εισέρχεται στη φάση του «πολεμικού κομμουνισμού». Η εξουσία των συμβουλίων σώζεται μεν, αλλά η οικονομική και κοινωνική κατάσταση επιδεινώνεται δραματικά δε. Οι σημαντικότερες συνέπειες είναι ο λιμός, το άδειασμα των πόλεων και η σχεδόν απόλυτη εξαφάνιση της εργατικής τάξης. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η προλεταριακή δημοκρατία παύει να λειτουργεί.

«Ακριβώς σύμφωνα με την αντίληψη των μπολσεβίκων για το εργατικό κράτος η κυβέρνηση του Λένιν είχε σταματήσει να είναι αντιπροσωπευτική. Επίσημα εξακολουθούσε να βασίζεται στα σοβιέτ. Ωστόσο τα σοβιέτ στα 1921-2, αντίθετα με αυτά του 1917, δεν μπορούσαν πια να αντιπροσωπεύσουν την στην ουσία ανύπαρκτη εργατική τάξη. Ήταν τα δημιουργήματα του μπολσεβίκικου κόμματος. Όταν η κυβέρνηση του Λένιν ξεκίνησε να παίρνει τα δικαιώματά της από τα σοβιέτ, στην πραγματικότητα τα έπαιρνε από τον εαυτό της.» (3)

Από το 1920 γίνεται ολοφάνερο ότι πλατιά στρώματα τόσο των εργατών όσο και των αγροτών ήταν απογοητευμένα από την πολιτική των Ρώσων κομμουνιστών. Αναμφίβολα η κυριαρχία του κόμματος ήδη είχε υποκαταστήσει αυτήν της, σχεδόν ανύπαρκτης πλέον, εργατικής τάξης. Ο Τρότσκι υπερασπίζεται στο 9ο συνέδριο του κόμματος το Μάρτη 1920 την καταναγκαστική εργασία και τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας. Ενάντια στην κριτική της «Εργατικής Αντιπολίτευσης» του Σλγιάπνικοβ και της Κολλοντάι μέσα στο κόμμα επισημαίνει το Μάρτη 1921:

«Η Εργατική Αντιπολίτευση έχει εμφανιστεί με επικίνδυνα συνθήματα. Έχει μετατρέψει τις δημοκρατικές αρχές σε φετίχ. Έβαλε το δικαίωμα των εργατών να εκλέγει αντιπροσώπους πάνω από το κόμμα, σαν να μη δικαιούται το κόμμα να επιβάλει τη δικτατορία του, ακόμα κι αν αυτή η δικτατορία για ένα διάστημα συγκρούεται με τις περαστικές διαθέσεις της εργατικής δημοκρατίας. (…) Το κόμμα είναι υποχρεωμένο να διατηρήσει τη δικτατορία του, άσχετα από τις ευκαιριακές ταλαντεύσεις των αυθόρμητων διαθέσεων των μαζών, άσχετα από τους προσωρινούς δισταγμούς ακόμα και αυτής της εργατικής τάξης. Αυτή η συναίσθηση είναι για μας το απαραίτητο, ενωτικό στοιχείο.» (4)

Μόνο το 1921, μετά το τέλος του εμφυλίου, οι Ρώσοι κομμουνιστές προβαίνουν στην απαγόρευση όλης της οργανωμένης αντιπολίτευσης μέσα στα σοβιέτ. «Η επανάσταση άρχισε να διαφεύγει από την αδυναμία της στον ολοκληρωτισμό.» (5) Μέσα στο κόμμα η απαγόρευση των φραξιών επιβάλλεται και εφαρμόζεται, με την υποστήριξη του Τρότσκι, ενάντια στην «Εργατική Αντιπολίτευση». Μόνο δύο χρόνια αργότερα ο Τρότσκι στρέφεται κατά της υπό διαμόρφωση γραφειοκρατίας μέσα στο κόμμα και στο κράτος, προβάλλοντας, τουλάχιστον εν μέρει, τις απαιτήσεις της «Εργατικής Αντιπολίτευσης».Σχολιάζοντας αυτές τις εξελίξεις ο Ε. Μαντέλ έγραψε: «Η σοβιετική δημοκρατία πνίγηκε οριστικά τη στιγμή που τα σοβιετικά κόμματα, μετά τον εμφύλιο, τέθηκαν εκτός νόμου. (…) Έτσι πνίγηκε μετά τη νίκη, τη στιγμή που κανένας λευκός στρατός δε βρισκόταν στα σοβιετικά εδάφη. Τα μέτρα που λήφθηκαν ήταν εμπνευσμένα από την ιδέα ότι (…) η επαναστατική κινητοποίηση του εμφυλίου ήταν σε κάμψη. Αυτή η αποστράτευση θα μπορούσε να διακινδυνεύσει τη σοβιετική εξουσία ακόμα περισσότερο από τους στρατούς των Λευκών, όπως φοβούνταν οι μπολσεβίκοι.» (6)

Ήταν αναπόφευκτη η νίκη της γραφειοκρατίας;

Αν θέλουμε να κρίνουμε την πολιτική των Ρώσων κομμουνιστών μετά το 1917 κάπως αντικειμενικά, πρέπει να έχουμε υπόψη μας τ’ ακόλουθα σημεία:

Η σταδιακή μεταβολή της πραγματικής, πλουραλιστικής δημοκρατίας στα σοβιέτ του 1917 στη μονοκομματική κυριαρχία των κομμουνιστών μέχρι το 1920 ήταν σε μεγάλο βαθμό η συνέπεια του εμφυλίου, της απομόνωσης της ρώσικης επανάστασης και της καταστροφικής πορείας της οικονομίας στην περίοδο του «πολεμικού κομμουνισμού» (1919-21). Μέχρι τα 1920-1 η εργατική τάξη είχε σχεδόν πάψει να υπάρχει και όλες οι κοινωνικές δομές της χώρας ήταν στα πρόθυρα της οριστικής διάλυσης.
Παρ’ όλ’ αυτά φαίνεται μονόπλευρη και «αντικειμενίστικη» η αντίληψη ότι «η παρακμή της εργατικής δημοκρατίας στη μετεπαναστατική Ρωσία» ήταν αποτέλεσμα αυτών των δυσμενών δεδομένων «και όχι των όποιων λαθών του μπολσεβίκικου κόμματος», όπως γράφει ο σ. Χ. Πετράκος στην απάντησή του στο σ. Ολιβιέ. (8) Σύμφωνα με αυτήν την αντίληψη κάθε προσπάθεια ή αγώνας ενάντια στη γραφειοκρατικοποίηση και σταλινοποίηση του κόμματος, των σοβιέτ και του κράτους, όπως το επιχείρησαν από τα 1921-2 ο Λένιν, από το 1923 ο Τρότσκι και μετά η Αριστερή Αντιπολίτευση, ήταν εκ των προτέρων καταδικασμένα σε αποτυχία. Αν αυτό ήταν αλήθεια, τότε η ίδια η Οκτωβριανή Επανάσταση θα ήταν «πρόωρη» και ιστορικά αδικαιολόγητη, όπως ανέκαθεν υποστήριζαν ο Κάουτσκυ, ο Πλεχάνοβ και οι υπόλοιποι ρεφορμιστές. Στην πραγματικότητα οι εξελίξεις δεν ήταν καθόλου προκαθορισμένες και μια σειρά λαθών του κόμματος και της ηγεσίας του μέχρι το 1922, διάφορα άλλα σφάλματα του Τρότσκι και φυσικά άλλων ηγετών του κόμματος από το 1923 κι έπειτα οδήγησαν στη σχετικά ανεμπόδιστη άνοδο της γραφειοκρατίας και της κυριαρχίας του Στάλιν.
Οι αποφάσεις του 10ου συνεδρίου του κόμματος το 1921 οδήγησαν τις εξελίξεις σε λάθος κατεύθυνση και άνοιξαν τις πόρτες στην ανερχόμενη γραφειοκρατία. Ήταν πλέον αναγκαία μια αποφασισμένη προσπάθεια αναζωογόνησης της εργατικής δημοκρατίας σε όλα τα επίπεδα. Ωστόσο η αμφιλεγόμενη πορεία του κόμματος και της κοινωνίας μάλλον δεν ήταν μη αναστρέψιμη. Με την πραγματοποίηση του προγράμματος της τροτσκιστικής Αριστερής Αντιπολίτευσης θα μπορούσαν να δημιουργηθούν οι συνθήκες για την εκβιομηχάνιση, την καταπολέμηση της ανεργίας και έτσι την ενίσχυση της αυτοπεποίθησης των εργαζομένων, για την αποκατάσταση της δημοκρατίας στα σοβιέτ και στο κόμμα αλλά και την υποστήριξη των φτωχών αγροτών μέσω της συγκρότησης συνεταιρισμών. «Αν οι μπολσεβίκοι ηγέτες και στελέχη στο σύνολό τους είχαν κατανοήσει την αναγκαιότητα και τη δυνατότητα πραγματοποίησης ενός τέτοιου προγράμματος, η αναζωογόνηση των σοβιέτ και η άσκηση της εξουσίας από το προλεταριάτο θα ήταν δυνατή ήδη από τα μέσα της δεκαετίας του 1920.» (8)
Παρ’ όλη τη δικαιολογημένη κριτική στην τρόπο άσκησης της εξουσίας από τους Ρώσους κομμουνιστές στην περίοδο 1918-23 δεν πρέπει να ξεχάσει κανείς ότι η πλήρης επιβολή της γραφειοκρατικής δικτατορίας και του σταλινικού ολοκληρωτισμού ήταν μια περίπλοκη διαδικασία που ολοκληρώθηκε μόνο με τις δίκες της Μόσχας στα 1936-8. Ο Στάλιν είχε να εξοντώσει κυριολεκτικά όλη την «παλιά φρουρά» του μπολσεβίκικου κόμματος για να εκμηδενίσει κάθε δυνατότητα πολιτικής αντίστασης και κάθε αυθεντική αναφορά στην επαναστατική παράδοσή του. Όποιος πιστεύει ότι η ηγεσία του κόμματος στα 1918-24 ήδη είχε «πνίξει» τη «δημοκρατία στους νέους επαναστατικούς θεσμούς» ή ότι με την απομόνωση της ρώσικης επανάστασης τα πάντα ήταν έτσι κι αλλιώς χαμένα, παραβλέπει αρκετά απερίσκεπτα ότι η σταλινική αντεπανάσταση ήρθε να συντρίψει αυτήν την αντίσταση.

Συνοψίζοντας θα μπορούσε να ισχυριστεί κανείς ότι η προλεταριακή δημοκρατία στα σοβιέτ υποκαταστάθηκε στα 1918-20 από την κυριαρχία του μπολσεβίκικου κόμματος. Αυτή η εξέλιξη πρέπει να αποδοθεί εν μέρει στα «αντιδημοκρατικά» λάθη των Ρώσων κομμουνιστών κατά τη διάρκεια του εμφυλίου. Αυτή η λανθασμένη πορεία έφτασε με τις απαγορεύσεις του 1921 στο πρώτο αποκορύφωμά της.

Ο Τρότσκι κατά του μονολιθικού μονοκομματισμού

Ο Τρότσκι, όταν το 1923 ξεκίνησε τον ιστορικό αγώνα του ενάντια στη «σοβιετική» και κομματική γραφειοκρατία, ξεπέρασε αμέσως τη «φίλο-δικτατορική» και κομματικό-μονολιθική στάση της «μαύρης περιόδου» των 1920-1 για να αφιερωθεί στον αγώνα για την αποκατάσταση της αυθεντικής εργατικής δημοκρατίας στην ΕΣΣΔ. Από τότε ήταν γι’ αυτόν απαραβίαστη αρχή ότι η δικτατορία του προλεταριάτου είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την πλήρη ανάπτυξη της σοβιετικής δημοκρατίας χωρίς περιορισμούς.

Δύο αποσπάσματα από την «Προδομένη Επανάσταση» (1936) είναι ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ο Τρότσκι αναφέρεται –έμμεσα- στα κείμενα του ενάντια στις κομματικές αποφάσεις του 1921: «Η απαγόρευση των αντιπολιτευόμενων κομμάτων συνοδεύτηκε από την απαγόρευση των φραξιών. Η απαγόρευση των φραξιών κατέληξε στην απαγόρευση του να σκέφτεσαι διαφορετικά από τον αλάνθαστο αρχηγό. Ο αστυνομικός μονολιθισμός του κόμματος είχε σαν επακόλουθο τη γραφειοκρατική ασυδοσία που έγινε με τη σειρά της η αιτία για όλες τις ποικιλίες της σαπίλας και της διαφθοράς.» (9)

Επίσης παίρνει σαφέστατα θέση υπέρ του κομματικού πλουραλισμού στα σοβιέτ: «Οι τάξεις είναι ανομοιογενείς, ξεσκίζονται από εσωτερικούς ανταγωνισμούς και φτάνουν στους κοινούς σκοπούς τους με την πάλη των τάσεων, των ομάδων και των κομμάτων. Δεν υπάρχει στην πολιτική ιστορία ούτε ένα και μόνο κόμμα που να εκπροσωπεί μια και μοναδική τάξη, αν φυσικά αρνηθούμε να δεχθούμε ως πραγματικότητα μια αστυνομική μυθοπλασία.» (10)

Ξεκάθαρα είναι και το κεφάλαιο «Σοβιέτ» στο «Μεταβατικό Πρόγραμμα» (1938) και η ακόλουθη διατύπωση από το κεφάλαιο για την ΕΣΣΔ: «Ο εκδημοκρατισμός των σοβιέτ είναι αδύνατος χωρίς τη νομιμοποίηση των σοβιετικών κομμάτων. Οι ίδιοι οι εργάτες και οι χωρικοί με την ελεύθερη ψήφο τους θα δείξουν ποια κόμματα αναγνωρίζουν σαν σοβιετικά.» (11)

Καταλήγοντας θεωρούμε ότι το κείμενο της 4^ης Διεθνούς «Σοσιαλιστική δημοκρατία και δικτατορία του προλεταριάτου» (1985) δικαιολογημένα επισημαίνει το ακόλουθο: «Ο Λένιν, ο Τρότσκι, άλλοι μπολσεβίκοι κι αργότερα η Αριστερή Αντιπολίτευση όχι μόνο δεν ευνόησαν την άνοδο της γραφειοκρατίας αλλά και προσπάθησαν να την καταπολεμήσουν. Η εξασθένιση της προλεταριακής πρωτοπορίας κι όχι η ‘λενινιστική θεωρία του κόμματος’ ήταν ο λόγος που απέτυχε αυτός ο αγώνας.» (12)

Σε άλλο σημείο το ίδιο κείμενο συνοψίζει τις ιστορικές εμπειρίες με τον εξής τρόπο: «Το πραγματικό δίλημμα δεν είναι λοιπόν: Ελευθερία για όσους έχουν ένα πραγματικό σοσιαλιστικό πρόγραμμα ή ελευθερία για όλα τα πολιτικά κόμματα. Το πραγματικό δίλημμα είναι το ακόλουθο: Εργατική δημοκρατία με το δικαίωμα των μαζών να εκλέγουν εκείνους που προτιμούν και ελευθερία πολιτικής οργάνωσης γι’ αυτούς που εκλέχτηκαν (περιλαμβανομένων και ανθρώπων με αστικές ή μικροαστικές ιδεολογίες και προγράμματα), ή ένας αποφασιστικός περιορισμός των πολιτικών δικαιωμάτων της ίδιας της εργατικής τάξης, με όλες τις συνέπειες που απορρέουν απ’ αυτό. Ο συστηματικός περιορισμός της ύπαρξης πολιτικών κομμάτων οδηγεί στο συστηματικό περιορισμό της εργατικής δημοκρατίας και αναπόφευκτα τείνει να περιορίσει τις ελευθερίες στο εσωτερικό του ίδιου του πρωτοπόρου επαναστατικού κόμματος. (…)

Η ιστορική εμπειρία επιβεβαίωσε ότι έξω από τις συνθήκες μιας πραγματικής εργατικής δημοκρατίας, αυτή η διαδικασία της μαθητείας των μαζών στην αυτοδιοίκηση δεν μπορεί παρά να καθυστερήσει ή ακόμα και να αντιστραφεί όπως ολοφάνερα το είδαμε στην περίπτωση της ΕΣΣΔ. Η ιστορική πείρα επιβεβαίωσε επίσης ότι καμία πραγματική δημοκρατία δεν είναι δυνατή χωρίς πολιτικό πλουραλισμό.» (13)

Δικτατορία, δημοκρατία και μαρξισμός

Ο σ. Ολιβιέ γράφει στο τέλος ότι η έννοια της «δικτατορίας» είναι μετά τις εμπειρίες του 20ού αιώνα «απεχθής» και η εναλλακτική λύση έγκειται στην υποστήριξη της «απεριόριστης δημοκρατίας». Αλλά τα δεδομένα του ταξικού αγώνα και η κατά περιόδους όξυνσή του σε επαναστατικές κρίσεις εξακολουθούν να ισχύουν. Ο Ένγκελς έγραψε το 1873 σε μια πολεμική προς τους αναρχικούς:

«Είδαν άραγε ποτέ τους οι κύριοι αυτοί μια επανάσταση;

Μια επανάσταση είναι, αναμφίβολα, το αυθεντικότερο πράγμα που μπορεί να υπάρξει. Είναι μια πράξη με την οποία ένα μέρος του πληθυσμού επιβάλλει τη θέλησή του με όπλα, με λόγχες και με κανόνια, δηλαδή με τα πιο αυταρχικά μέσα. Και αναγκαστικά το κόμμα που νίκησε είναι υποχρεωμένο να διατηρήσει την κυριαρχία του με τον τρόμο που εμπνέουν τα όπλα του στους αντιδραστικούς. Θα κρατούσε ποτέ η Παρισινή Κομμούνα, έστω και μια μέρα, αν δεν είχε χρησιμοποιήσει εναντίον της αστικής τάξης το κύρος του οπλισμένου λαού; Αντίθετα, δεν έχουμε άραγε δίκιο να επικρίνουμε την Κομμούνα για το ότι δε χρησιμοποίησε το κύρος της όσο θα ‘πρεπε; Επομένως, ένα από τα δύο ισχύει: ή οι αντίπαλοι του κύρους δεν ξέρουν τι λένε και έτσι προκαλούν μόνο σύγχυση, ή ξέρουν, και στην περίπτωση αυτή προδίνουν την υπόθεση του προλεταριάτου. Και στη μια και στην άλλη περίπτωση εξυπηρετούν μόνο την αντίδραση.» (14)

Σ’ ένα γράμμα προς το Βαϊντεμάγερ ο Μαρξ έγραφε το 1852: «Ό,τι καινούργιο έκανα εγώ ήταν να αποδείξω: 1) ότι η ύπαρξη των τάξεων συνδέεται απλώς με ορισμένες ιστορικές φάσεις ανάπτυξης της παραγωγής, 2) ότι η ταξική πάλη οδηγεί αναγκαστικά στη δικτατορία του προλεταριάτου, 3) ότι η ίδια αυτή δικτατορία δεν αποτελεί παρά τη μετάβαση στην κατάργηση όλων των τάξεων σε μια αταξική κοινωνία …» (15)

Ο Λένιν σχολίασε αυτό το απόσπασμα με τον ακόλουθο τρόπο: «Το να περιορίζεις το μαρξισμό στη διδασκαλία για την πάλη των τάξεων σημαίνει ότι κουτσουρεύεις το μαρξισμό, τον διαστρεβλώνεις, τον ανάγεις σε ό,τι είναι αποδεκτό από την αστική τάξη. Μαρξιστής είναι μόνο εκείνος που επεκτείνει την αναγνώριση της πάλης των τάξεων ως την αναγνώριση της δικτατορίας του προλεταριάτου. Εδώ βρίσκεται η βαθύτερη διαφορά του μαρξιστή από το μικρό (αλλά και το μεγάλο) αστό της ντουζίνας. Πάνω σ’ αυτή τη λυδία λίθο οφείλουμε να δοκιμάσουμε την πραγματική κατανόηση και παραδοχή του μαρξισμού.» (16)

Ακόμα κι αν δε θέλουμε να επικρίνουμε τόσο αυστηρά όσο ο Λένιν, δεν μπορούμε να παραβλέψουμε ότι τόσο η απόρριψη του όρου της «δικτατορίας του προλεταριάτου» από τη LCR όσο και η επιχειρηματολογία του σ. Ολιβιέ παρουσιάζουν ορισμένες αδυναμίες. Το κύριο πρόβλημα είναι ότι κανείς δεν ξέρει πλέον ποια είναι η στάση της LCR σε αυτό το σημαντικό προγραμματικό ζήτημα. Έτσι πολλά ερωτήματα παραμένουν ανοιχτά, όπως για παράδειγμα:

Η LCR διαφωνεί πλέον με το κείμενο «Σοσιαλιστική δημοκρατία και δικτατορία του προλεταριάτου» της 4^ης Διεθνούς (1985) ή όχι; Αν ναι, σε ποια σημεία;
Η συντριβή του αστικού κρατικού μηχανισμού παραμένει απαραίτητη προϋπόθεση για τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης;
Η αναγνώριση και η ιδιαίτερη υπογράμμιση της καθολικής ψηφοφορίας και της σύγκλησης μιας Συντακτικής Συνέλευσης σημαίνουν ότι ορισμένες δημοκρατικές αρχές, που χαρακτηρίζουν τον αστικό κοινοβουλευτισμό, έχουν απόλυτη προτεραιότητα σχετικά με όλα τ’ άλλα ζητήματα του ταξικού αγώνα και του αγώνα για την εξουσία;
Υπάρχει ένα σχήμα δημοκρατικής λειτουργίας που θα ήταν ουσιαστικά ανεξάρτητο από το περιεχόμενο της ταξικής κυριαρχίας;

Για την κριτική κάποιων άλλων οργανώσεων

Η LCR δέχθηκε για την απόφασή της από άλλες οργανώσεις της διεθνούς (και ελληνικής) Άκρας Αριστεράς που επικαλούνται τον τροτσκισμό σκληρότατη κριτική. Αυτή η κριτική συγκεντρώθηκε στην υπεράσπιση της έννοιας της «δικτατορίας του προλεταριάτου» χωρίς να συνδέεται με μια συγκεκριμένη θέση σε όλα τα ζητήματα και όλο τον προβληματισμό που προκύπτουν από τις ιστορικές εμπειρίες μετά το 1917.

Αν αυτές οι οργανώσεις, που συνεχίζουν να προβάλλουν μόνο αυτές (όπως νομίζουν) το «καθαρό δόγμα» του λενινισμού ή τροτσκισμού, θέλουν να παρουσιάσουν μια πραγματικά αξιόπιστη κριτική πρέπει να αποσαφηνίσουν ταυτόχρονα κάποια ερωτήματα, όπως αυτά για τις εξελίξεις, που στα 1918-23 οδήγησαν σε μια μονοκομματική δικτατορία, και για την αναγνώριση και τη σημαντικότητα της λειτουργίας πλουραλιστικών εργατικών συμβουλίων στην πράξη.

Η ισχύς των δημοκρατικών αρχών έχει και επιδράσεις στην πράξη των δυνάμεων του επαναστατικού μαρξισμού στους σημερινούς αγώνες, ιδιαίτερα την αναγνώριση της αρχής της ανεξαρτησίας του κινήματος και των νέων μαζικών κινημάτων όπως το φεμινιστικό, το οικολογικό, το («αντιπαγκοσμιοποιητικό») κίνημα για την παγκόσμια δικαιοσύνη και το αντιπολεμικό. Ποια είναι η στάση των οργανώσεων που επικρίνουν τη LCR;

Από τις απαντήσεις σε όλα αυτά τα ερωτήματα εξαρτώνται η ορθότητα και η αποτελεσματικότητα της επέμβασης των δυνάμεων του επαναστατικού μαρξισμού στα σημερινά κινήματα για την οικοδόμηση αντικαπιταλιστικών και επαναστατικών οργανώσεων και κομμάτων.

Ανδρέας Κλόκε

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

* Έκφραση που χρησιμοποιήθηκε από τον Λένιν στην πάλη του γιατην υπεράσπιση του όρου.
1) F. Olivier, Και η δικτατορία του προλεταριάτου; “Rouge”, 20-11-03, στα ελληνικά σε: «Διεθνιστική Αριστερά», σ. 36-38, με μια απάντηση του Χ. Πετράκου: Η άποψη της ΔΕΑ, σ. 38
2) Β.Ι. Λένιν, Κράτος και επανάσταση, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα 2003, σ. 53
3) Isaac Deutscher, Trotsky – The Prophet Unarmed, Oxford 1987, 1921-9, p. 10
4) Deutscher, Trotsky, The Prophet Armed, 1879-1921, Oxford 1987, p. 508-9
5) Ο.π., σ. 518
6) Ε. Mandel, October 1917: Coup d’ etat or social revolution? (Notebooks for Study and Research, Nr. 17/18, 1992, p.42)
7) Ολιβιέ / Πετράκος, ο.π., σ. 38
8) Ε. Μαντέλ, Εισαγωγή στο μαρξισμό, Πρωτοποριακή Βιβλιοθήκη, σ. 122
9) Τρότσκι, Η προδομένη επανάσταση, εδώ σύμφωνα με: Σοσιαλιστική δημοκρατία και δικτατορία του προλεταριάτου, απόφαση του 12^ου Παγκοσμίου Συνεδρίου της 4^ης Διεθνούς (1985), σ. 27
10) Ο.π., σ. 20
11) Τρότσκι, Το μεταβατικό πρόγραμμα, Εκδόσεις «Εργατική Πάλη», Αθήνα 1975, σ.54
12) Σοσιαλιστική δημοκρατία …, ο.π., σ. 26-27
13) Ο.π., σ. 21-23
14) Ο Λένιν παραθέτει αυτό το απόσπασμα στο «Κράτος και επανάσταση», ο.π., σ. 77
15) Πάλι στο Λένιν, ο.π., σ. 43
16) Ο.π., σ. 43