Ρήξεις: Το νέο Μανιφέστο της 4ης Διεθνούς

του Michael Lowy

Ρήξεις:

Για το νέο Μανιφέστο της 4^ης Διεθνούς

Το νέο Μανιφέστο της IV^ης Διεθνούς είναι πλέον διαθέσιμο [στην Ελλάδα έχει εκδοθεί από την ΤΠΤ- “4” και μπορεί να βρεθεί στο https://tpt4.org/?p=10285]. Αυτό το “Μανιφέστο για μια οικοσοσιαλιστική επανάσταση, ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη” είναι ένα κείμενο που σηματοδοτεί ένα νέο στάδιο στην ιστορία του κινήματος που ιδρύθηκε το 1938 από τον Λέον Τρότσκι και τους συντρόφους του.

Κατά τη διάρκεια της ιστορίας του εργατικού κινήματος, μετά το Μανιφέστο των Ίσων (1796) του Babeuf και το Κομμουνιστικό Μανιφέστο (1848), έχουν εμφανιστεί πολλά κείμενα του είδους αυτού. Ορισμένα, όπως εκείνο των Μαρξ και Ένγκελς το 1848, έχουν σημαδέψει γενιές αναγνωστών. Άλλα ξεχάστηκαν γρήγορα… Παρά τις διαφορές τους, μοιράζονται ορισμένα χαρακτηριστικά:

την επιθυμία να γνωστοποιήσουν σε όλους/ες μια νέα πρόταση,
μια περίληψη των κύριων αναλύσεων, καθώς και του προγράμματος και της στρατηγικής ενός πολιτικού κινήματος,
μια γλώσσα προσβάσιμη στο ευρύτερο κοινό,
την αλληλεπίδραση μεταξύ των αναλύσεων της συγκυρίας και της διατύπωσης ορισμένων θεμελιωδών αρχών.

Μπορούμε να θεωρήσουμε το ιδρυτικό κείμενο της 4ης Διεθνούς, “Η αγωνία του καπιταλισμού και τα καθήκοντα της 4^ης Διεθνούς”, γνωστό ως “Μεταβατικό Πρόγραμμα” (1938), ως μανιφέστο, ακόμη και αν ο όρος αυτός δεν εμφανίζεται στον τίτλο του. Η 4η Διεθνής έχει ορίσει πολλά άλλα κείμενα ως μανιφέστα. Για παράδειγμα, το 1948 δημοσιεύθηκε το “Μανιφέστο του Δεύτερου Συνεδρίου της 4ης Διεθνούς: Ενάντια στην Wall Street και το Κρεμλίνο. Για το πρόγραμμα του Κομμουνιστικού Μανιφέστου. Για την Παγκόσμια Σοσιαλιστική Επανάσταση”, που σηματοδοτεί αναμφίβολα μια στροφή σε σχέση με αυτό που είχε οραματιστεί ο Λέων Τρότσκι το 1938¹. Το ίδιο ισχύει και για το “Σοσιαλισμός ή Βαρβαρότητα. Στο κατώφλι του 21ου αιώνα. Μανιφέστο της 4ης Διεθνούς”, του 1993, που αναγνωρίζει την εξαφάνιση του υποτιθέμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού».

Ένα μανιφέστο της εποχής μας

Το νέο Μανιφέστο για την οικοσοσιαλιστική επανάσταση επιδιώκει να σκιαγραφήσει τρόπους για να κατανοήσουμε και να δράσουμε απέναντι στις προκλήσεις της εποχής μας. Φυσικά, έχει πολλά κοινά με εκείνα του 1938, 1948 και 1993, όπως και αυτά, προτείνει μια μαρξιστική ανάλυση της οικονομικής, κοινωνικής και πολιτικής συγκυρίας, ένα «μεταβατικό πρόγραμμα» (σύμφωνα με τη μέθοδο που καθόρισε ο Τρότσκι), μια επαναστατική στρατηγική και έναν σοσιαλιστικό ορίζοντα. Ωστόσο, παρουσιάζει και ιδιαιτερότητες που το διακρίνουν από τα προηγούμενα κείμενα.

Ενώ το Πρόγραμμα Μετάβασης του 1938 συντάχθηκε από τον Λέον Τρότσκι και το Μανιφέστο του 1993, σε μεγάλο βαθμό, από τον Ερνέστ Μάντελ, το νέο Μανιφέστο της Διεθνούς είναι το αποτέλεσμα μιας συλλογικής εργασίας, που διήρκεσε περισσότερο από ένα χρόνο, στην οποία συμμετείχαν σύντροφοι από τον Βορρά και τον Νότο, υπό τον συντονισμό του Ντανιέλ Τανούρο.

Το Μανιφέστο του 1938 υποστήριζε ότι «οι παραγωγικές δυνάμεις της ανθρωπότητας έχουν σταματήσει να αυξάνονται. Οι νέες εφευρέσεις και οι νέες τεχνολογικές πρόοδοι δεν οδηγούν πια σε αύξηση του υλικού πλούτου». Αυτό αποτελούσε, σύμφωνα με το έγγραφο, μια «οικονομική προϋπόθεση» της προλεταριακής επανάστασης². Ό,τι και αν πιστεύει κανείς για την ισχύ αυτής της άποψης του 1938, στη μεταπολεμική περίοδο δεν μπορούσε πλέον να αμφισβητηθεί ότι οι παραγωγικές δυνάμεις συνέχιζαν να αναπτύσσονται και ότι, στο πλαίσιο του καπιταλισμού, παρατηρούσαμε μια «αύξηση του υλικού πλούτου» – που βέβαια την σφετεριζόταν μια μειοψηφία εκμεταλλευτών³.

Ωστόσο, το 2025, για το νέο Μανιφέστο, αυτή η «αύξηση του υλικού πλούτου», αυτή η απεριόριστη και χωρίς όρια καπιταλιστική ανάπτυξη, είναι ακριβώς αυτό που πρέπει να καταπολεμηθεί: «ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη»! Είναι επίσης μια ρήξη με μια συγκεκριμένη αντίληψη για την πρόοδο, τον υλικό πλούτο και την «ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων». Αυτή η αλλαγή είναι η έκφραση ενός προφανούς γεγονότος: το 2025 η οικολογική κρίση αποτελεί μια υπαρξιακή απειλή για την ανθρωπότητα, κάτι που δεν ίσχυε καθόλου το 1938.

Η θέση της οικολογίας

Η IV^η Διεθνής συνειδητοποίησε σταδιακά την οικολογική πρόκληση. Το ζήτημα αυτό απουσιάζει από τα μανιφέστα του 1938 και του 1946, ενώ είναι παρόν στο μανιφέστο του 1993, αλλά με περιορισμένο τρόπο, αποτελεί ένα από τα 22 κεφάλαια του κειμένου και ανησυχεί κυρίως για τη ρύπανση και την εξάντληση των φυσικών πόρων. Η στροφή έγινε το 2003, στο 15^ο Συνέδριο με το ψήφισμα «Οικολογία και σοσιαλισμός», το πρώτο στην ιστορία της Διεθνούς που είχε ως κεντρικό θέμα την οικολογική κρίση. Ο όρος «οικοσοσιαλισμός» εμφανίζεται εδώ επίσης για πρώτη φορά, για να περιγράψει ένα από τα ρεύματα της οικολογικής αριστεράς, με το οποίο ταυτιζόμαστε:

«Σε ρήξη με την παραγωγίστικη ιδεολογία της προόδου –στην καπιταλιστική και/ή την γραφειοκρατική της μορφή (γνωστή ως «υπαρκτός σοσιαλισμός»)– και σε αντίθεση με την ατέρμονη επέκταση ενός τρόπου παραγωγής και κατανάλωσης που καταστρέφει το περιβάλλον, ο οικοσοσιαλισμός αντιπροσωπεύει στο εργατικό κίνημα και στην οικολογία την τάση που είναι πιο ευαίσθητη στα συμφέροντα των εργαζομένων και των λαών του Νότου, εκείνη που έχει κατανοήσει την αδυναμία μιας «βιώσιμης ανάπτυξης» στο πλαίσιο της καπιταλιστικής οικονομίας της αγοράς»⁴.

Το κείμενο του 2003 σκιαγραφεί επίσης μια κριτική αποτίμηση της καθυστέρησης της IV^ης Διεθνούς στην κατανόηση και την αντιμετώπιση του οικολογικού ζητήματος. Μια ενότητα με τίτλο «Η IV^η Διεθνής και η οικολογική κρίση» είναι αφιερωμένη σε αυτή την «αυτοκριτική» αποτίμηση:

«Όπως συνέβη με τα περισσότερα κόμματα του εργατικού κινήματος, το ζήτημα αυτό δεν αντιμετωπίστηκε στα πρώτα χρόνια της ύπαρξης της Διεθνούς μας. Θα ήταν μάταιο να το αναζητήσουμε, για παράδειγμα, στο Μεταβατικό Πρόγραμμα, που είναι το βασικό προγραμματικό έγγραφο του ιδρυτικού συνεδρίου του 1938. Στην περίοδο που ακολούθησε τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, οι επαναστάτες μαρξιστές δεν αγνόησαν καθόλου την καταστροφή του περιβάλλοντος και τη ρύπανση του αέρα και του νερού. Ωστόσο, αυτά τα φαινόμενα θεωρούνταν απλώς ως μία από τις αρνητικές συνέπειες ενός εκμεταλλευτικού και απάνθρωπου συστήματος και δεν γινόταν αντιληπτά σαν ένα παγκόσμιο φαινόμενο που απειλεί να καταστρέψει τις ίδιες τις βάσεις κάθε ζωής. […]»

Τα περισσότερα τμήματα άρχισαν να ασχολούνται με τα οικολογικά προβλήματα μόνο όταν αυτά έγιναν πρωτοσέλιδο στις εφημερίδες μετά από ενέργειες άλλων δυνάμεων. Ως αποτέλεσμα, η συζήτηση στο εσωτερικό της Διεθνούς ήταν σχετικά αργή. Ενώ άλλα ρεύματα και άτομα συζητούν το ζήτημα της οικολογίας και του σοσιαλισμού εδώ και δεκαετίες, οι επαναστάτες μαρξιστές παρέμειναν μάλλον σιωπηλοί.

Ένα άλλο σημαντικό βήμα προς τα εμπρός έγινε στο 17^ο Συνέδριο, το 2018, όταν ο οικοσοσιαλισμός υιοθετήθηκε ως κατεύθυνση της Διεθνούς –αναφέρεται στον τίτλο της απόφασης: «Η καπιταλιστική καταστροφή του περιβάλλοντος και η οικοσοσιαλιστική εναλλακτική». Το έγγραφο ήταν αφιερωμένο «στη μνήμη της Berta Caceres, ιθαγενής ακτιβίστρια, οικολόγος και φεμινίστρια από την Ονδούρα, που δολοφονήθηκε στις 3 Μαρτίου 2016 από τους μπράβους των πολυεθνικών εταιρειών, καθώς και σε όλους τους μάρτυρες των αγώνων για περιβαλλοντική δικαιοσύνη»⁵.

Το ζήτημα της αποανάπτυξης

Η απόφαση αυτή έθετε ήδη την επιτακτική ανάγκη της αποανάπτυξης –σε ένα τμήμα με τον προσεκτικό τίτλο «Τρέχουσες συζητήσεις, διευκρινίσεις, ανοιχτά ζητήματα»– επισημαίνοντας παράλληλα ότι δεν επρόκειτο για πρόγραμμα ή σχέδιο κοινωνίας, καθώς δεν αναφερόταν καθόλου στις σχέσεις παραγωγής και ιδιοκτησίας⁶.

Στο Μανιφέστο του 2025, η αποανάπτυξη δεν είναι πλέον ένα «ανοιχτό ζήτημα», αλλά μια αναπόφευκτη αναγκαιότητα. Αυτό επιβεβαιώνεται ήδη από τον τίτλο του κειμένου, ο οποίος υπενθυμίζει την επιτακτική ανάγκη «ρήξης με την καπιταλιστική ανάπτυξη». Η δίκαιη, οικοσοσιαλιστική αποανάπτυξη λαμβάνει ωστόσο υπόψη την ανισόμερη και συνδυασμένη οικονομική ανάπτυξη: «Η τελική παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας πρέπει να μειωθεί δραστικά –πράγμα που σημαίνει λιγότερη παραγωγή και λιγότερες μεταφορές σε παγκόσμια κλίμακα– με ταυτόχρονη αύξηση της κατανάλωσης ενέργειας στις φτωχότερες χώρες, προκειμένου να ικανοποιηθούν οι κοινωνικές ανάγκες»⁷.

Ωστόσο, οι φτωχές χώρες μπορούν επίσης να συμβάλουν στην παγκόσμια οικοσοσιαλιστική αποανάπτυξη, καταργώντας την επιδεικτική κατανάλωση της παρασιτικής ελίτ, καταπολεμώντας τα οικοκτόνα μεγα-έργατα και την καταστροφή των βιοτόπων από την αγροβιομηχανία και τη μεταλλευτική βιομηχανία⁸.

Το Μανιφέστο του 2025 βασίζεται στα κεκτημένα των οικολογικών αποφάσεων των δύο προηγούμενων δεκαετιών, αλλά διαφοροποιείται σε διάφορα σημεία:

την οξυμένη συνειδητοποίηση του κινδύνου: ο οικοσοσιαλισμός είναι απαραίτητος αν θέλουμε να « σώσουμε την ανθρωπότητα από μια οικολογική καταστροφή χωρίς προηγούμενο στην ιστορία της ανθρωπότητας ».
την ανάγκη «να επικαιροποιήσουμε τις αναλύσεις του επαναστατικού μαρξισμού».
την αναγνώριση της ανάγκης για μια «ευρεία ανασυγκρότηση» του προγράμματός μας και της στρατηγικής μας, μια πραγματική «αναδιατύπωση του σοσιαλιστικού σχεδίου».
από εδώ και στο εξής, η υπέρβαση του «μεταβολικού χάσματος» (Μαρξ) ανάμεσα στις ανθρώπινες κοινωνίες και τη φύση, ο σεβασμός των οικολογικών ισορροπιών, «δεν είναι μόνο κεφάλαια του προγράμματός μας και της στρατηγικής μας, αλλά ο κεντρικός άξονας τους».
ένας πιο εντατικός προβληματισμός για το σχέδιό μας για έναν εναλλακτικό πολιτισμό, «ο κόσμος για τον οποίο αγωνιζόμαστε».

Το Μανιφέστο για την οικοσοσιαλιστική επανάσταση είναι το πιο συστηματικό και εμπεριστατωμένο έγγραφο της IV^ης Διεθνούς στον 21^ο αιώνα. Ωστόσο, δεν παρουσιάζεται ως «ο τελευταίος λόγος». Θέλει να είναι μια συμβολή στη συζήτηση, ανοιχτή σε αντιπαραθέσεις και κριτικές.

Michael Löwy

26 Σεπτεμβρίου 2025

«4» τεύχος 15, Νοέμβρης 2025

Μετάφραση στα ελληνικά: ΤΠΤ – “4” από το Michael Löwy «Ruptures : Le nouveau Manifeste de la IVe Internationale«, Inprecor No 738 novembre 2025

Ο Michael Löwy είναικοινωνιολόγος, μαρξιστής φιλόσοφος και οικοσοσιαλιστής, μέλος της IV^ης Διεθνούς. Είναι συγγραφέας πολλών βιβλίων. Συντόνισε την έκδοση του Μανιφέστου του 2003 και ήταν μέλος της ομάδας εργασίας που ήταν υπεύθυνη για την έκδοση του Μανιφέστου του 2025.

Σημειώσεις

1Για παράδειγμα, η διάγνωση μιας «αποδιοργάνωσης» και ενός «αδιεξόδου» της διεθνούς αστικής τάξης και μιας «αγωνίας» του καπιταλισμού.

2Μεταβατικό Πρόγραμμα (1938), Παρίσι, Éditions de la taupe rouge, σ. 20.

3Μόνο από μια οικονομίστικη, αστική και ιμπεριαλιστική σκοπιά μπορεί κανείς να θεωρήσει τα έτη 1945-1975 ως τα «Τριάντα ένδοξα». Ένδοξα για ποιον; Σίγουρα όχι για την πλειοψηφία της ανθρωπότητας, που υπέστη βίαιους αποικιακούς πολέμους στην Ασία (Ινδοκίνα) και την Αφρική (Αλγερία, πορτογαλικές αποικίες), αιματηρές στρατιωτικές δικτατορίες στη Λατινική Αμερική και φασιστικά καθεστώτα σε πολλές χώρες της Ευρώπης (Πορτογαλία, Ισπανία, Ελλάδα).

4«Οικολογία και σοσιαλισμός», ενότητα «Το εργατικό κίνημα και η οικολογία».

5Inprecor αρ. 664, Μάρτιος 2018, σ. 3.

6Ibid, σ. 34.

7 Μανιφέστο για μια οικοσοσιαλιστική επανάσταση, ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη, Παρίσι, La Bèche, 2025, σ. 18.

8 Ibid, σ. 54-55.

4η Διεθνής: Μανιφέστο για μια Οικοσοσιαλιστική Επανάσταση, σε ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη.

Το Οικοσοσιαλιστικό Μανιφέστο, όπως ψηφίστηκε στο 18ο Παγκόσμιο Συνέδριο της 4ης Διεθνούς, διαμορφώθηκε μετά από μεγάλη συζήτηση, από όλα τα μέρη και τα πλάτυ της γης, που έχει κρατήσει αρκετά χρόνια, στο εσωτερικό της 4ης Διεθνούς, αλλά και πλατύτερα. Στο δικό μας τύπο, αλλά και στο site μας, μπορείτε να βρείτε ορισμένα ίχνη αυτής της συζήτησης. Ενδεικτικά αναφέρουμε:

Το βιβλίο «Η καπιταλιστική καταστροφή του περιβάλλοντος και η οικοσοσιαλιστική εναλλακτική«, της Επιτροπής Οικολογίας της 4ης Διεθνούς, που εκδόθηκε και στα ελληνικά, το 2019.
Την τελική διακήρυξη της Οικοσοσιαλιστικής Συνδιάσκεψης για την Κλιματική Δικαιοσύνη το 2020 «Να παράγουμε λιγότερο, να μοιραζόμαστε περισσότερο, να αποφασίζουμε μαζί!«.
Το κείμενο της Επιτροπής οικολογίας της 4ης Διεθνούς «Για μια εναλλακτική κοινωνία: Μερικές σημειώσεις συμβολής στη συζήτησή μας για τη μελλοντική κοινωνία», του 2020
Το κείμενο της Διεθνούς Επιτροπής της 4ης Διεθνούς, του Φλεβάρη του 2022, «Συμβολή στην εκπόνηση ενός οικοσοσιαλιστικού προγράμματος στο πλαίσιο της αναγκαίας μείωσης της παγκόσμιας υλικής παραγωγής…».
Το προσχέδιο για το Οικοσοσιαλιστικό Μανιφέστο, που ετοίμαστε η Διεθνής Επιτροπή της 4ης Διεθνούς, το Φλεβάρη του 2024: «Ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη για μια οικοσοσιαλιστική εναλλακτική: Προς ένα Οικοσοσιαλιστικό Μανιφέστο στην εποχή της καπιταλιστικής οικολογικής και κοινωνικής καταστροφής».
Επίσης, στο site μας, μπορούν να βρεθούν και αρκετές άλλες συμβολές, ατομικές ή συλλογικές, στην κατηγορία «οικοσοσιαλισμός».

Το «Μανιφέστο για μια Οικοσοσιαλιστική Επανάσταση» έχει μεταφραστεί και εκδοθεί σε διάφορες γλώσσες, μερικές από τις οποίες μπορούν να βρεθούν στο site της 4ης Διεθνούς, όπως:

αγγλικά: Manifesto for an ecosocialist revolution – Break with capitalist growth
γαλλικά: Manifeste pour une révolution écosocialiste – Rompre avec la croissance capitaliste
ισπανικά: Manifiesto por una revolución ecosocialista – Romper con el crecimiento capitalista
ελληνικά: Μανιφέστο για μια οικοσοσιαλιστική επανάσταση – σε ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη
πορτογαλικά/βραζιλιάνικα: Manifesto para uma revolução ecossocialista – Romper com o crescimento capitalista

Το Μανιφέστο για μια Οικοσοσιαλιστική Επανάσταση μεταφράστηκε και εκδόθηκε στα ελληνικά από την ΤΠΤ -Τεταρτοδιεθνιστική Προγραμματική Τάση- (ελληνικό τμήμα της 4ης Διεθνούς) & περιοδικό «4» τον Ιούλιο του 2025. Μπορείτε να το προμηθευτείτε από τα μέλη της ΤΠΤ- «4» και από διάφορα σημεία διάθεσης. Η μπροσούρα αποτελείται από 60 σελίδες (μαζί με το εξώφυλλο). Μπορείτε να το «κατεβάσετε» σε μορφή .pdf εδώ (είναι 550 KB) ή να διαβάσετε το περιεχόμενό της απευθείας στο site της 4ης Διεθνούς «Μανιφέστο για μια οικοσοσιαλιστική επανάσταση – σε ρήξη με την καπιταλιστική ανάπτυξη«.

https://tpt4.org/?p=10485