του Jean Batou
Απέναντι στην κρίση, η εργασία πρέπει να απελευθερωθεί από το κεφάλαιο
Η πανδημία πλήττει έναν καπιταλισμό που ήδη βρίσκεται χωρίς να ξέρει πού πάει. Και προαναγγέλλει μια ύφεση που συνδυάζει και την « κλασική » οικονομική κρίση και μια κρίση στις σχέσεις ανάμεσα σε κοινωνία και φύση. Περισσότερο από ποτέ, η μοίρα της ανθρωπότητας εξαρτάται από την ικανότητα του προλεταριάτου να ενωθεί για να κόψει με το θανατηφόρο σύστημα.
Τα μέσα ενημέρωση όλου του κόσμου μεταδίδουν μια κοινή πρόγνωση: η πανδημία του Covid-19 θα σπρώξει τον κόσμο σε μια μεγάλη ύφεση που θα μοιάζει περισσότερο με την κρίση της δεκαετίας του 1930 παρά με τη μακρόσυρτη ύφεση του 2008-2015. Αλλά ποιά είναι η πραγματική σημασία της πρωτόγνωρης αυτής κρίσης που μοιάζει να πλήττει την ανθρωπότητα ως μία από τις Δέκα πληγές της Αιγύπτου που έστειλε ο Γιαχβέ;
Πανδημία και Μεγάλη Κρίση
Στις 14 Απριλίου, το ΔΝΤ προανήγγειλε μια κάμψη του παγκόσμιου ΑΕΠ κατά 3% το 2020 (και της τάξης του 6% στις ΗΠΑ, στην ευρωζώνη και στην Ελβετία). Αλλά, αν πιστέψουμε μια μελέτη της ομάδας προβλέψεων της Oxford Economics, που δημοσιεύτηκε στις 5 Μαΐου, η κάμψη θα είναι ακόμα πιο έντονη, από 3,5% έως 8%, ανάλογα με την εξέλιξη της πανδημίας κατά τους επόμενους μήνες. Τέλος, στις 7 Μαΐου, η Τράπεζα της Αγγλίας προέβλεψε μια κατάρρευση του βρετανικού ΑΕΠ κατά 14%, πράγμα που θα την καταστούσε τη μεγαλύτερη κρίση από το 1706! Στην πραγματικότητα, ακόμα και αν όλες αυτές οι υποθέσεις εξαρτώνται από πολύ αβέβαια σενάρια, δίνουν ωστόσο μια ιδέα για το βάθος της χαράδρας προς την οποία κατευθύνεται η παγκοσμιοποιημένη καπιταλιστική οικονομία. Χωρίς να μιλήσουμε καν για τα ανθρώπινα δράματα που αυτό συνεπάγεται: διπλασιασμός του αριθμού των ανθρώπων που πεινάνε στο Νότο, μαζική αύξηση της ανεργίας και της εξαθλίωσης στο Βορρά.
Στις 8 Μαΐου, η New York Times τιτλοφορούσε: « Ετοιμαστείτε για πολλά κύματα επιδημίας ». Και διευκρίνιζε, ότι « είναι τώρα σαφές για τους επιδημιολόγους ότι ο κορονοϊός δεν πρόκειται απλώς να εξαφανιστεί μετά το τέλος των περιορισμών, αλλά θα παραμείνει επί πολλούς μήνες και ίσως και χρόνια και… ότι θα πρέπει μάλλον να δούμε την τροχιά του ως μια σειρά από κύματα ».
Μόλις λίγες μέρες πριν, στις 30 Απριλίου, η ίδια εφημερίδα είχε αφιερώσει ένα μεγάλο και επιχειρηματολογημένο άρθρο της, για να αποδείξει την εξαιρετικά μικρή πιθανότητα να υπάρξει εμβόλιο που να είναι και αποτελεσματικό και να παραχθεί και να μοιραστεί σε μαζική κλίμακα σε χρονικό διάστημα ενάμισι έτους. Όμως, το ίδιο της πανδημίας είναι πως είναι παγκόσμια: όταν έμοιαζε να περιορίζεται στην Ασία, το Μάρτιο, εξερράγη στην Ευρώπη, και τώρα που μοιάζει να περιορίζεται στην Ευρώπη, εκρηγνύεται στην Αμερική (ΗΠΑ, Καναδά, Μεξικό, Βραζιλία, Ισημερινό και Περού).
Μια κλασική καπιταλιστική κρίση;
Η μεγάλη ύφεση που έρχεται οφείλεται άραγε στην παγκόσμια υγειονομική κρίση που περνάμε και μήπως κινδυνεύει και να εγκατασταθεί πιο μόνιμα; Και ναι και όχι. Ναι, γιατί εξανάγκασε σε περιορισμό 2,7 δισεκατομμύρια εργαζόμενους(-ες), δηλαδή το 80% του παγκόσμιου ενεργού πληθυσμού (βλ. τα στοιχεία του Διεθνούς Οργανισμού Εργασίας), ενώ και οι χώρες που θέλησαν να αποφύγουν τον περιορισμό υπέστησαν (Μ.Βρετανία) ή υφίστανται (Βραζιλία) μια τρομακτική έκρηξη της επιδημίας. Στο Ηνωμένο Βασίλειο, ο αριθμός των θανάτων τριπλασιάστηκε τον τελευταίο μήνα (κατά περισσότερους από 20.000), ενώ στην υπόλοιπη Ευρώπη διπλασιάστηκε. Στη Βραζιλία, ο αριθμός των θανάτων, την ίδια περίοδο, δεκαπλασιάστηκε και οι πραγματικοί αριθμοί αναμφίβολα είναι πολύ υψηλότεροι. Η πιθανότητα για πολλά τέτοια αναπηδήματα της επιδημίας στα δύο επόμενα χρόνια καθιστά εξαιρετικά αβέβαιες τις προγνώσεις για οποιαδήποτε κάπως σταθερή ανάκαμψη της οικονομίας.
Ωστόσο, η μεγάλη ύφεση που έρχεται, ακόμα και αν η σοβαρότητά της αναμφίβολα επιδεινώθηκε σοβαρά από την εμφάνιση του Covid-19, παραμένει στο βάθος της μια « κλασική » καπιταλιστική κρίση. Γιατί συνδυάζει, από τη μια, τη μείωση των παραγωγικών επενδύσεων, οι οποίες, καθώς θεωρείται ότι αποδόσεις τους είναι όλο και λιγότερο επαρκείς, στρέφουν μια όλο και μεγαλύτερη μάζα κεφαλαίων προς τις κερδοσκοπικές χρηματοπιστωτικές και στεγαστικές αγορές, και, από την άλλη, τη μείωση της δυνατότητας αγοράς προϊόντων που προκαλεί η υποχώρηση της ζήτησης τόσο σε εξοπλιστικά όσο και σε καταναλωτικά αγαθά. Πριν ακόμα και από την πανδημία, η ωρίμανση της κρίσης αυτής είχε ήδη επιδεινωθεί εξαιτίας τριών παραγόντων:
- Κατά πρώτον, από την ανεπάρκεια της κάθαρσης που είχε πετύχει η μακριά ύφεση 2008-2015, καθώς είχαν διατηρηθεί σημαντικά παραγωγικά πλεονάσματα.
- Κατά δεύτερον, από την έκρηξη των χρεών, δημοσίων αλλά και κυρίως ιδιωτικών, των οποίων η επιδείνωση γίνεται όλο και πιο απειλητική.
- Και, τέλος, εξαιτίας της συνεχούς αύξησης των τιμών των πρώτων υλών που ανάγεται στην αύξηση του κόστους παραγωγής και μεταφοράς τους (εξαιτίας της σχετικής τους εξάντλησης).
Με την εμφάνιση του covid-19, η ύφεση αυτή θα είναι πιο δύσκολο να ξεπεραστεί, εξαιτίας τριών πρόσθετων παραγόντων.
- Πρώτον, εξαιτίας μιας νέας μαζικής αύξησης του δημόσιου και ιδιωτικού χρέους, που πλέον ξεπερνάει κατά τρεις φορές την αξία του παγκόσμιου ΑΕΠ και απειλεί όλο και μεγαλύτερο αριθμό νοικοκυριών, επιχειρήσεων και κρατών με πτωχεύσεις και χρεοκοπίες.
- Έπειτα, επειδή η πανδημία έπληξε τους γερασμένους πληθυσμούς του Βορρά, που απαιτούν μαζικές επενδύσεις σε υποδομές, σε προσωπικό και σε έρευνα στο χώρο της υγείας, αλλά και στα συστήματα καθολικής ασφάλισης υγείας. Όμως, όλα αυτά είναι κόστος, που το κεφάλαιο το θεωρεί ως ανυπόφορα γενικά έξοδα.
- Τέλος, η ανάγκη επανεγκατάστασης εργοστασίων σε βάρος των περιοχών με χαμηλούς μισθούς θα επιφέρει μια αυξημένη ρομποτοποίηση των αντίστοιχων διαδικασιών, ενισχύοντας ακόμα περισσότερο το σχετικό βάρος της νεκρής εργασίας σε σχέση με τη ζωντανή εργασία και μειώνοντας, έτσι, την παραγωγή υπεραξίας σε παγκόσμιο επίπεδο.
Ποιός μπορεί να αλλάξει ριζικά τα δεδομένα αυτά;
Η ύφεση που έρχεται αναδεικνύει τα όλο και πιο καταστροφικά αδιέξοδα ενός οικονομικού συστήματος που βασίζεται στη διπλή εκμετάλλευση της ανθρώπινης εργασίας και της φύσης. Σε κοινωνικό επίπεδο, θέτει βίαια στο κέντρο των βιωμάτων πολύ πλατιών μαζών τη σύγκρουση ανάμεσα στον περιορισμένο αριθμό των ιδιοκτητών των μεγάλων μέσων παραγωγής, μεταφοράς, διανομής και πιστώσεων, και στον πληθυσμό των εργαζομένων, που αναγκάζονται να πουλάν την εργατική τους δύναμη, σε οποιαδήποτε τιμή, καθώς δεν έχουν άλλα μέσα ύπαρξης. Χωρίς να μιλήσουμε καν για την πλειονότητα των γυναικών, που εξαναγκάζονται σε μη αμειβόμενες δραστηριότητες της αναπαραγωγής (εκπαίδευση, φροντίδα, εργασίες νοικοκυριού). Το προλεταριάτο, που ορισμένοι ήθελαν να το ξεπετάξουν από το παράθυρο, επανέρχεται έτσι από την πόρτα ως εφιάλτης για την αστική τάξη, καθώς ενσαρκώνει ταυτόχρονα και την οικονομική διέξοδο και την κοινωνική δύναμη, φτάνει να συνειδητοποιήσει τον « τεράστιο αριθμό » του (Louise Michel).
Θα ήταν επικίνδυνο, βέβαια, να υποτιμήσουμε τις κατατμήσεις που γνωρίζει ο κόσμος της εργασίας, ανάμεσα στο Βορρά και στο Νότο, ανάμεσα σε όσους έχουν εργασία και σε όσους είναι άνεργοι, ανάμεσα στους μόνιμους και στους επισφαλείς, ανάμεσα στους « λευκούς » και στους « άλλους », ανάμεσα στους ιθαγενείς και στους ξένους, ανάμεσα στους νέους και στους μεγαλύτερους, κλπ., αλλά και ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες μέσα σε κάθε μία από τις παραπάνω κατηγορίες. Επίσης, δεν πρέπει να ξεχάσουμε τις αναπαραγωγικές δραστηριότητες -μια ολόκληρη ήπειρος που συχνά παραμελείται- και την άνιση μοιρασιά τους ανάμεσα στα φύλα, για να συλλάβουμε και τις εντάσεις που τορπιλίζουν καθημερινά την ενότητα του προλεταριάτου. Και είναι ακριβώς πάνω σε αυτές τις γραμμές ρήξεων που φυτρώνουν, μετατρέποντάς τες σε μετωπικές γραμμές, οι πιο αντιδραστικές ιδεολογίες στο εσωτερικό των λαϊκών στρωμάτων. Ιμπεριαλιστικής, ρατσιστικής, σεξιστικής έμπνευσης, δημιουργούν φυτώρια για τις « νέες » ακροδεξιές δυνάμεις, που είναι πάντα πρόθυμες να τεθούν επικεφαλής μαζικών κινημάτων. Νά γιατί η πάλη κατά των ανισοτήτων και των διαφορετικών μορφών καταπίεσης μέσα στον κόσμο της εργασίας πρέπει να βρίσκεται στο κέντρο της στρατηγικής των αντικαπιταλιστών.
Να κερδίσουμε τον « στρατό των νεκρών »
Ο κορονοϊός παίζει το ρόλο του « στρατού των νεκρών » στη σειρά Game of Thones, όταν αυτός περνάει τον παγωμένο τοίχο που προστατεύει τους ζωντανούς, επωφελούμενος της τρέλας των ηγετών τους και της κατάρρευσης της αλληλεγγύης τους, στο όνομα της αδιάκοπου κυνηγιού για εξουσία και κέρδος. Ενσαρκώνει τη φύση, όπως την περιγράφει και ο Φρίντριχ Ένγκελς (1883), η οποία εκδικείται κάθε φορά για « τις νίκες μας » πάνω της, όταν αγνοούμε τους νόμους της. Έτσι, οι μεγάλες πανδημίες γεμίζουν την ιστορία μας από τη νεολιθική εποχή, κάθε φορά που ένα άλμα της παραγωγής και/ή του εμπορίου ανέτρεπαν το φυσικό μεταβολισμό ανάμεσα σε ανθρώπινο είδος και σε φύση και επιταχύνοντας φάσεις ανισορροπίας ανάμεσα σε μικροβιακά είδη και σε κοινωνίες: αυτό έγινε κατά την 4η χιλιετία π.Χ., κατά τον πρώτο καιρό της αστικοποίησης, στα τέλη της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, στις αρχές της μεγάλης μεσαιωνικής ύφεσης, μετά από την εμπορική επανάσταση του 16ου αιώνα, μετά από τη βιομηχανική επανάσταση, κλπ.
Ως αντίδραση στην εκμετάλλευση και στην εξάντληση της φύσης, αυτής της μοναδικής πηγής του πλούτου, μαζί με την εργασία, οι μικροοργανισμοί φαίνεται σήμερα ότι έχουν ξεκινήσει έναν τρελό αγώνα δρόμου με τα αέρια του θερμοκηπίου για το ποιός από τους δύο θα μπορέσει πιο αποτελεσματικά να σταματήσει τη φυγή προς τα εμπρός του κεφαλαίου στην οικονομική του ανάπτυξη χωρίς τέλος και χωρίς σκοπό. Η απεργία του κλίματος χαρακτήρισε τη συνειδητοποίηση των αδιεξόδων του παραγωγισμού από μια νέα γενιά. Ο Covid-19 έρχεται σήμερα να χτυπήσει ξαφνικά την ίδια πόρτα. Όμως, ούτε οι εκπομπές άνθρακα ούτε ο κορονοϊός δεν είναι φορείς από μόνοι τους μιας κοινωνικής επανάστασης. Εάν απεικονίζουν με σαφήνεια την αυξανόμενη αντίφαση ανάμεσα στον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και σε ένα περιβάλλον ευνοϊκό για την ανθρώπινη ζωή, παραμένει ωστόσο στην ίδια τη συντριπτική πλειονότητα της ανθρωπότητας, που υφίσταται τις επιπτώσεις, το έργο του να θέσει τέλος σε αυτή τη σπατάλη.
Η αντικαπιταλιστική αριστερά πρέπει να συνειδητοποιήσει ότι ζούμε σε μια καμπή εποχής. Θα ήταν, ωστόσο, τελείως ιδεαλιστικό να βασιστεί απλώς σε ένα άλμα της συλλογικής συνείδησης από τους εγκλεισμούς ως τέτοιους. Δεν είναι επειδή ένα τμήμα της ανθρωπότητας συνειδητοποίησε τη διαφορά ανάμεσα στο απαραίτητο και στο περιττό ή που αισθάνθηκε λιγότερο τις αλυσίδες της μισθωτής εργασίας για μερικές εβδομάδες, αν και με την απειλή της ανεργίας και τις απώλειες εισοδήματος στο στομάχι, που προχώρησε και πρακτικά στην πορεία της χειραφέτησής της. Όπως το έγραφε πρόσφατα ένας από τους εκφραστές των αμερικάνων « ανθρωπιστών μαρξιστών », ο Kevin B. Anderson, εμείς πρέπει να εξάγουμε τα διδάγματα της σημερινής πανδημίας, που όπως και ένας παγκόσμιος πόλεμος ετοιμάζεται να σκοτώσει εκατομμύρια ανθρώπους, σε όρους προγράμματος και συλλογικής δράσης. Η παγωμάρα που προκαλεί πρέπει να μας κάνει να επικαιροποιήσουμε τη στρατηγική μας αντίληψη για το μέλλον, επανερχόμενοι στις πηγές της φιλοσοφίας της πράξης του Μαρξ. Πράγματι, η αυτο-χειραφέτηση του κόσμου της εργασίας, που είναι, μαζί με τη φύση, η μοναδική πηγή του πλούτου, μπορεί μόνο αυτή να επιτρέψει να συνασπιστεί η συντριπτική πλειονότητα της ανθρωπότητα για να επανασυμφιλιωθεί με τον εαυτό της και με το περιβάλλον της.
Jean Batou
23/5/2020
Μετάφραση: Περιοδικό « 4 »
από τα γαλλικά:
– Jean Batou, « Face à la crise, le travail doit s’émanciper du capital », Contretemps
– Jean Batou, « Face à la crise, le travail doit s’émanciper du capital », Solidarités
[Ο Jean Batou είναι μέλος της ηγεσίας της ελβετικής μαρξιστικής οργάνωσης SolidaritéS -που ορίζεται ως « ένα αντικαπιταλιστικό, φεμινιστικό και οικολογικό κίνημα για το σοσιαλισμό του 21ου αιώνα » και η οποία συμμετέχει ως μόνιμος παρατηρητής στην 4η Διεθνή. Είναι επίσης εκδότης του διμηνιαίου περιοδικού, SolidaritéS, είναι καθηγητής σύγχρονης διεθνούς ιστορίας στο Πανεπιστήμιο της Λοζάνης της Ελβετίας και έχει γράψει πολλές εργασίες για την ιστορία της παγκοσμιοποίησης και των κοινωνικών κινημάτων.]
ΤΠΤ - "4" 
