Περί «υπερπληθυσμού»:
Οικοσοσιαλισμός, νεομαλθουσιανισμός και η συζήτηση για τον πληθυσμό
του Daniel Tanuro
Ο πράσινος καπιταλισμός είναι μια αντίφαση στους ίδιους τους όρους. Όσο αυξάνει η οικολογική κρίση, τόσο γίνεται και πιο προφανές ότι η μόνη δυνατή στρατηγική εξόδου από αυτήν είναι ριζοσπαστικά αντικαπιταλιστικά μέτρα. Αυτός είναι και ο λόγος που ο κλιματικός αρνητισμός, παρόλο που έχει πλήρως ηττηθεί από την επιστήμη, προσελκύει όλο και περισσότερους αστούς ηγέτες και επιχειρηματίες από όλο τον κόσμο. Λογικά, ο πλήρης ανορθολογισμός του κλιματικού αρνητισμού μοιάζει σε όλους αυτούς ως ένα πολύ ορθολογικό μέσον για να υπερασπιστούν την ανορθολογική λογική της συσσώρευσης. Προφανώς, η αντίσταση αυτή από τους διάφορους Τραμπ, Μπολσονάρο, Μόρισον, και πάει λέγοντας, αυξάνει τον κίνδυνο τεράστιων καταστροφών, απειλώντας την ύπαρξη εκατοντάδων εκατομμυρίων φτωχών, ιδιαίτερα στις φτωχές χώρες.
Σε αυτό το πλαίσιο, οι νεο-μαλθουσιανικές κυνικές τάσεις έχουν κατά πάσα πιθανότητα πολύ ζωή ακόμα μπροστά τους και η ανάπτυξή τους θα πάει μαζί με την άνοδο των ρατσιστικών, νεο-αποικιοκρατικών και αντιγυναικείων επιθέσεων. Για να αντιμετωπίσουμε αυτό το κρίσιμο ιδεολογικό ζήτημα, δεν αρκεί να λέμε πως η Γη θα μπορούσε να θρέψει έντεκα δισεκατομμύρια ανθρώπους ή και περισσότερους, ούτε και να θυμίζουμε ότι η ηλιακή ενέργεια είναι υπεραρκετή για να ικανοποιήσει τις ανθρώπινες ανάγκες. Ούτε και αρκεί, ακόμα, να λέμε πως ο πληθυσμός, παρόλο που αποτελεί ένα από τα στοιχεία της περιβαλλοντικής εξίσωσης (εξίσωση του Kaya1 για παράδειγμα, στον κλιματικό χώρο), δεν μπορεί να συμβάλει στην επίλυσή του, γιατί η δημογραφική μετάβαση είναι πολύ αργή διαδικασία που δεν μπορεί να απαντήσει στο επείγον της κατάστασης. Χρειαζόμαστε πολύ περισσότερα από αυτά. Χρειαζόμαστε ένα θετικό αφήγημα.
Ένα σημαντικό τμήμα αυτού του αφηγήματος θα έπρεπε να είναι η επισήμανση ότι ο μέγιστος αριθμός των ανθρώπων που μπορεί να στηρίξει ένας ορισμένος τρόπος παραγωγής δεν αποτελεί τη μόνη παράμετρο της δημογραφικής συζήτησης. Μια άλλη παράμετρος, εξίσου σημαντική, είναι ο ελάχιστος αριθμός των ανθρώπων που είναι απαραίτητοι για να μπορεί να λειτουργήσει ένας ορισμένος τρόπος παραγωγής. Πόσους ανθρώπους χρειαζόμαστε για να αποκαταστήσουμε τα οικοσυστήματα, για να σώσουμε τη βιοποικιλότητα, για να σταθεροποιήσουμε το κλίμα και για να αποκαταστήσουμε τα κοινωνικά τραύματα από τις νεοφιλελεύθερες πολιτικές; Με άλλα λόγια, πόσους ανθρώπους χρειαζόμαστε για να διαχειριστούμε ορθολογικά τον κοινωνικό μεταβολισμό ανθρωπότητα – φύση, ξέροντας ότι μια άλλη σχέση μεταξύ ανθρώπου και φύσης προϋποθέτει και μια άλλη σχέση μεταξύ των ανθρώπων;
Δίνοντας συγκεκριμένα παραδείγματα μπορούμε να αλλάξουμε σημαντικά το ιδεολογικό περιεχόμενο της συζήτησης για τον πληθυσμό. Ας πάρουμε για παράδειγμα, το ζήτημα της αλιείας και ας συγκρίνουμε τη βιομηχανική αλιεία με την αλιεία μικρής κλίμακας, από διάφορες γωνίες: απασχόληση, ενέργεια, αποτελεσματικότητα, θαλάσσια βιοποικιλότητα, επιδοτήσεις που δίνει η κοινότητα, κλπ. Οι αριθμοί είναι εντυπωσιακοί.
Η βιομηχανική αλιεία και η αλιεία μικρής κλίμακας ψαρεύουν ετησίως τον ίδιο όγκο ψαριών για ανθρώπινη κατανάλωση: κάπου τριάντα εκατομμύρια τόννους. Η πρώτη -που παίρνει περίπου 25 με 27 δισεκατομμύρια δολάρια επιδοτήσεις- απασχολεί περίπου 500.000 ανθρώπους, καταναλώνει κάπου 37 εκατομμύρια τόνους καύσιμα, πετάει στη θάλασσα 8 με 20 εκατομμύρια τόνους πεθαμένων ψαριών και μετατρέπει άλλα 35 εκατομμύρια τόνους σε λάδι ή σε ζωοτροφές. Η δεύτερη -που παίρνει μόνο 5 με 7 δισεκατομμύρια δολάρια σε επιδοτήσεις- απασχολεί 12 εκατομμύρια ανθρώπους, καταναλώνει 5 εκατομμύρια τόνους καυσίμων, πετάει στη θάλασσα αμελητέες ποσότητες από όσα ψάρια ψαρεύει και δεν μετατρέπει σχεδόν κανένα ψάρι σε λάδι ή σε ζωοτροφή. Επιπλέον, η συγκριτική αποτελεσματικότητα των δύο συστημάτων δεν επιδέχεται αμφισβήτηση: ένας με δύο τόνους ψάρια ανά τόνο καυσίμου για τη βιομηχανική αλιεία, τέσσερεις με οκτώ τόνους για την αλιεία μικρής κλίμακας!
Ο ίδιος τύπος σύγκρισης μπορεί να διεξαχθεί και για τη γεωργία (αγροτοβιομηχανία έναντι αγροτοοικολογίας), για την κτηνοτροφία (βιομηχανική υπερπαραγωγή κρέατος έναντι κτηνοτροφίας μικρής κλίμακας και αλλαγή διατροφικού καθεστώτος) και τη δασοπονία (εξορυκτικίστικη δασοπονία με βάση μονοκαλλιέργειες και καταλήστευση των οικοσυστημάτων έναντι οικολογικής δασοπονίας). Η σύγκριση θα μπορούσε να επεκταθεί και στο χώρο των κοινωνικών πολιτικών (νεοφιλελεύθερες πολιτικές καταστροφής με βάση το κέρδος και την πατριαρχία έναντι πολιτικών φροντίδας από άντρες και γυναίκες ισότιμα και με στόχο την ευημερία των πληθυσμών).
Το γενικό συμπέρασμα είναι σαφές: ένας οικοσοσιαλιστικός τρόπος παραγωγής είναι καλός για το κλίμα, καλός για τη βιοποικιλότητα, καλός για την απασχόληση, καλός για την υγεία και για την κοινωνία γενικότερα, καθώς και καλός για τα δημοσιονομικά. Το πέρασμα σε αυτή την πολιτική δεν απαιτεί μείωση του πληθυσμού, αλλά ρήξη με την παράλογη καπιταλιστική και παραγωγικίστικη λογική της κυριαρχίας και της συσσώρευσης για το κέρδος.
Ασφαλώς, αυτό δε σημαίνει ότι ο αριθμός των ανθρώπων πάνω στη Γη θα μπορούσε να αυξάνει απείρως: η δημογραφική μετάβαση μπορεί και πρέπει να επιταχυνθεί σε ένα βαθμό με δημοκρατικά, κοινωνικά και φεμινιστικά μέτρα (κυρίως, με μια καλή κοινωνική ασφάλιση που να εγγυάται καλές συντάξεις σε όλους και τον πλήρη σεβασμό των γυναικών στο να ελέγχουν τη γονιμότητά τους, μαζί με την προσφυγή σε εκτρώσεις). Αυτό δεν σημαίνει ούτε ότι θα υπήρχαν αυτόματα δουλειές για όλους. Μια ριζική μείωση του χρόνου εργασίας επιβάλλεται από το ίδιο το γεγονός ότι πρέπει να παράγουμε απολύτως λιγότερα (σύμφωνα με ορισμένους ερευνητές, στις χώρες του ΟΟΣΑ, οι 6 ώρες εβδομαδιαίως, με όλα τα άλλα να παραμένουν ίδια, αποτελούν το μέγιστο συμβατό με τους συν 2 βαθμούς Κελσίου αύξησης της θερμοκρασίας2). Αλλά εισάγοντας τη δεύτερη παράμετρο στη συζήτηση για τον πληθυσμό (δηλαδή τον ελάχιστο αριθμό των ανθρώπων που είναι αναγκαίοι για έναν ορισμένο τρόπο παραγωγής) μας επιτρέπει να φύγουμε από την αμυντική θέση υιοθετώντας μια επιθετική θέση: μια καλύτερη ζωή είναι δυνατή για όλους και όλες πάνω στη Γη, για τους ανθρώπους αλλά και για τα υπόλοιπα είδη!
Daniel Tanuro
1Η εξίσωση Kaya συσχετίζει εκπομπές διοξειδίου του άνθρακα, πληθυσμό, παραγωγικότητα της εργασίας, ενεργειακή ένταση της ανάπτυξης και ένταση σε άνθρακα της ενέργειας.
2Philipp Frey, « The ecological limits of work », Autonomy, April 2019
Μετάφραση στα ελληνικά: Περιοδικό “Τέσσερα”
Αγγλικά: Daniel Tanuro, «Ecosocialism, neomalthusianism and the population debate«
Γαλλικά: Daniel Tanuro, «L’écosocialisme, le néomalthusianisme et la question démographique«
ΤΠΤ - "4" 
