Thomas Müntzer 1525 – 2025

Φέτος οι επαναστάτες όλου του κόσμου τιμούν τη μνήμη του Τόμας Μύντζερ (1490 – 1525), που εκτελέστηκε στις 27 Μαΐου 1525 στο Μυλχάουζεν. Αναβαπτιστής ιεροκήρυκας και ένας από τους θρησκευτικούς ηγέτες του πολέμου των χωρικών στην Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία του Γερμανικού έθνους κατά τον 16^ο αιώνα. Ήταν ένας πραγματικός επαναστατικός ηγέτης.

«4» τεύχος 15, Νοέμβρης 2025 – Inprecor 734-735 – juillet-août 2025

[Στο ίδιο θέμα, «500 χρόνια από τις αγροτικές εξεγέρσεις του 1525», βλέπε, στο ίδιο τεύχος 15 του «4», και: «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία» του Laurent Ripart]

Ο Τόμας Μύντζερ γεννήθηκε σε μια οικογένεια φτωχών βιοτεχνών, σπούδασε θεολογία και χειροτονήθηκε ιερέας, αλλά το 1519 συντάχθηκε με τον Λούθηρο. Λίγο αργότερα, το 1521, συντάσσει το Μανιφέστο της Πράγας, που είναι ένα κάλεσμα σε εξέγερση ενάντια στην «πόρνη της Βαβυλώνας», την Εκκλησία της Ρώμης. Ωστόσο, σύντομα θα επικρίνει τον Λούθηρο, για την προσέγγιση του με τους ισχυρούς. Το 1524 εκφωνεί τον Όρκο στους Πρίγκηπες, όπου επιτίθεται με βιαιότητα στην εξουσία της Εκκλησίας και της Αυτοκρατορίας. Συντάσσεται με το αγροτικό κίνημα των Αναβαπτιστών και κηρύσσει υπέρ μιας αποκατάστασης, αν χρειαστεί και με τη βία, της εκκλησίας των Αποστόλων για να μπορέσει να προετοιμαστεί το συντομότερο δυνατόν η βασιλεία του Χριστού. Το Φεβρουάριο του 1525 ο Τόμας Μύντζερ και η ομάδα του παίρνουν την εξουσία στο Μυλχάουζεν της Θουριγγίας, όπου εγκαθιστούν μια μορφή επαναστατικής εξουσίας ριζοσπαστικής και ισοπολιτειακής, συμμάχου της εξέγερσης των χωρικών.

Ο ηγέτης των εξεγερμένων χωρικών

Μυστικιστής και χιλιαστής, εμπνεόμενος από τη μεσαιωνική θεωρία της «Τρίτης Εποχής» του Joachim de Flore¹, ο Μύντζερ είναι επίσης ένας επαναστάτης, που καταγγέλλει την εξουσία των ισχυρών και τη συνενοχή του Λούθηρου με τους πρίγκηπες. Όπως οι αναβαπτιστές, ζητάει από τους οπαδούς του να βαφτίζονται ενήλικοι. Στην παράδοση της Αποκάλυψης, αναγγέλλει το επικείμενο Τέλος των Χρόνων και την Κρίση. Στους όρκους του της Βυρτεμβέργης (1523), προσπαθεί να ξεσηκώσει του βιοτέχνες και τους χωρικούς εναντίον της εκκλησιαστικής εξουσίας και των πριγκήπων που κυβερνούσαν.

Το Μάιο του 1525 ο Τόμας Μύντζερ, αποφασιστικά υπέρ της εξέγερσης των χωρικών, αναλαμβάνει την ηγεσία ενός στρατού επτά χιλιάδων αγροτών που προετοιμάζεται για να συγκρουστεί με τους πρίγκηπες στο Φράνκενχάουζεν. Η μάχη θα γίνει στις 15 Μαΐου : άπειροι και με φτωχό οπλισμό οι αγρότες θα κατασφαγούν από τους στρατούς των πριγκήπων που αποτελούνται από βαριά οπλισμένους επαγγελματίες μισθοφόρους, που διαθέτουν και κανόνια. Τραυματισμένος ο Μύντζερ συλλαμβάνεται στο Φράνκενχάουζεν, σε ένα σπίτι όπου είχε καταφύγει. Αφού τον βασανίσουν, τον αποκεφαλίζουν στο Μυλχάουζεν (Θουριγγία) μπροστά σε ένα κοινό εκπροσώπων της υψηλής αριστοκρατίας. Για το φρονηματισμό του λαού, το κεφάλι του, βαλσαμωμένο, κρεμιέται στα τείχη της πόλης.

Μια επιγραφή σε τοίχο της πόλης Χέλντρουγκεν τον στιγματίζει σαν archifanaticus patronus et capitaneus seditiosorum rusticonum (αρχιφανατικός, προστάτης και αρχηγός των εξεγερμένων χωρικών), ένας ακούσιος τίτλος τιμής.

Ένας επαναστάτης προφήτης

Από τον 19^ο αιώνα οι Γερμανοί σοσιαλιστές βρήκαν στον πόλεμο των χωρικών και το πρόσωπο του Τόμας Μύντζερ μια πηγή έμπνευσης και ένα κεφαλαιώδες ιστορικό προηγούμενο.

Ιδιαίτερα ο Φρήντιχ Ένγκελς του αφιέρωσε μία από τις σημαντικότερες – αν όχι τη σημαντικότερη – ιστορική του μελέτη : το βιβλίο Ο πόλεμος των χωρικών (1850). Το ενδιαφέρον του, ακόμη και η γοητεία του, πιθανόν να προέρχεται από το γεγονός ότι αυτή η εξέγερση ήταν η μόνη καθαρά επαναστατική παράδοση στη γερμανική ιστορία. Αναλύοντας την προτεσταντική Μεταρρύθμιση και τη θρησκευτική κρίση στο γύρισμα του αιώνα στη Γερμανία με όρους ταξικής πάλης, ο Ένγκελς διακρίνει τρία στρατόπεδα που συγκρούονται σε ένα πεδίο πολιτικο-θρησκευτικής μάχης : το καθολικό συντηρητικό στρατόπεδο, που αποτελείται από την Αυτοκρατορική εξουσία, τους αρχιερείς και ένα τμήμα των πριγκήπων, την πλούσια αριστοκρατία και τους πατρικίους των πόλεων. Το κόμμα της μετριοπαθούς αστικής Λουθηρανικής Μεταρρύθμισης, που συγκεντρώνει τους αντιπολιτευόμενους κατέχοντες, τη μάζα της μικρής αριστοκρατίας, την αστική τάξη, ακόμη και ένα τμήμα των πριγκήπων, που ήλπιζαν να πλουτίσουν από την κατάσχεση της εκκλησιαστικής περιουσίας. Τέλος, οι χωρικοί και οι πληβείοι αποτελούσαν ένα επαναστατικό κόμμα, «που τα αιτήματα του και οι ιδέες του εκφράστηκαν με τον πιο ξεκάθαρο τρόπο από τον Τόμας Μύντζερ» (Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, 1850, κεφ. 2).

Αυτή η ανάλυση των θρησκευτικών συγκρούσεων μέσα από το πρίσμα των ανταγωνιστικών κοινωνικών τάξεων είναι αξιοπρόσεκτη, ακόμη και αν ο Ένγκελς μοιάζει να μην θεωρεί τη θρησκεία παρά μόνο σαν μια «μάσκα» ή ένα «προκάλυμμα» (Decke) κάτω από το οποίο κρύβονται «τα συμφέροντα, οι ανάγκες και οι διεκδικήσεις των διαφόρων τάξεων». Στην περίπτωση του Μύντζερ, ισχυρίζεται ότι «κάλυπτε» τις επαναστατικές του πεποιθήσεις κάτω από μια «χριστιανική φρασεολογία» ή κάτω από μια «βιβλική μάσκα». Αν απευθυνόταν στο λαό «με μια γλώσσα θρησκευτικού προφητισμού» είναι γιατί αυτή ήταν «η μόνη που μπορούσαν να καταλάβουν εκείνη την εποχή». Η ιδιαίτερα χριστιανική διάσταση του Μυντζεριανού χιλιασμού, η πνευματική και ηθική του δύναμη, το μυστικιστικό του βάθος που βίωνε αυθεντικά, απουσιάζουν από αυτή την προσέγγιση.

Ταυτόχρονα, δεν κρύβει τον θαυμασμό του για τη μορφή του χιλιαστή² προφήτη, τις ιδέες του οποίου περιγράφει σαν «σχεδόν κομμουνιστικές» και «επαναστατικές θρησκευτικές».

«Η πολιτική του θεωρία δενόταν με εκείνη ακριβώς την επαναστατική θρησκευτική θεώρηση και ξεπερνούσε τόσο τις υπάρχουσες κοινωνικές και πολιτικές σχέσεις όσο η θεολογία του ξεπερνούσε τις θρησκευτικές θεωρήσεις της εποχής (…) Το πρόγραμμα αυτό που ήταν λιγότερο η σύνθεση των διεκδικήσεων των πληβείων της εποχής του, και περισσότερο μια ιδιοφυής πρόβλεψη των συνθηκών χειραφέτησης των προλεταριακών στοιχείων που αναπτύσσονταν ανάμεσα στους πληβείους, απαιτούσε την άμεση εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού στη γη, από τη χιλιετία των προφητών, με την επιστροφή της Εκκλησίας στις ρίζες της και με την κατάργηση όλων των θεσμών που ήταν σε αντίφαση με αυτή την Εκκλησία την αυτοαποκαλούμενη πρωτόγονη αλλά στην πραγματικότητα τελείως καινούργια. Για τον Μύντζερ, το βασίλεια του Θεού δεν ήταν άλλο από μια κοινωνία όπου δεν θα υπήρχε καμιά ταξική διαφορά, καμιά ατομική ιδιοκτησία, καμιά αυτόνομη κρατική εξουσία, αποξενωμένη από τα μέλη της κοινωνίας» (Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία, 1850, κεφ. 2).

Αυτό που υπογραμμίζεται σε αυτή την εντυπωσιακή παράγραφο είναι όχι μόνο η λειτουργία ενός θρησκευτικού κινήματος σαν διαμαρτυρία ή ακόμη και σαν επανάσταση αλλά και η απελευθερωτική του διάσταση, η ουτοπική του λειτουργία. Βρισκόμαστε εδώ στους αντίποδες της θεωρίας της «αντανάκλασης» : μακριά από του να είναι απλά η «έκφραση» των συνθηκών που υπάρχουν, η πολιτικο-θρησκευτική θεωρία του Μύντζερ εμφανίζεται σαν μια «ιδιοφυής πρόβλεψη» των κομμουνιστικών προσδοκιών του μέλλοντος. Στο κείμενο αυτό βρίσκουμε ένα νέο πεδίο, που δεν διερευνήθηκε από τον Ένγκελς και θα το επεξεργασθεί, αργότερα ο Ερνστ Μπλόχ, στο δοκίμιο της νεότητας του για τον Τόμας Μύντζερ μέχρι το magnus opus του Η Αρχή της ελπίδας.

Για έναν απλό και ακριβοδίκαιο απολογισμό της συμβολής του Ένγκελς στην κοινωνικο-ιστορική μελέτη της Μεταρρύθμισης, μπορούμε να αναφερθούμε στον πρόλογο του Leonard Krieger στην αγγλική έκδοση (1967) του βιβλίου του Εισαγωγή στον Φ. Ένγκελς. Η Γερμανική Επανάσταση : «Η σύνδεση ανάμεσα στις ριζοσπαστικές σέκτες και τις πληβείες – αγροτικές τάξεις» – η σύνδεση που επέτρεψε στον Ένγκελς τις πιο διεισδυτικές ιστορικές αναλύσεις του – παραμένει η μόνη ακριβής σχέση που είναι αποδεκτή από τους ιστορικούς και των δύο πλευρών της διαχωριστικής γραμμής του μαρξισμού. Ωστόσο, γενικά ακόμη και αν η προτεραιότητα που δίνεται από τον Ένγκελς στα κοινωνικά συμφέροντα και η προσηγορική σχέση των άλλων θρησκευτικών πεποιθήσεων με τις κοινωνικές τάξεις δεν είχε μια ανάλογη αποδοχή, η σημασία της κοινωνικής διάστασης στις θρησκευτικές συγκρούσεις της εποχής της Μεταρρύθμισης δεν αμφισβητείται, και η ανακάλυψη του τρόπου με τον οποίο η σχέση αυτή μπόρεσε να λειτουργήσει παραμένει ένα από τα ζωντανά ζητήματα για την ευρωπαϊκή ιστοριογραφία».(Leonard Krieger, Εισαγωγή στον Φ. Ένγκελς, Σικάγο 1967).

Σχεδόν κομμουνιστής

Σχεδόν έναν αιώνα αργότερα, το 1921, ο νεαρός Έρνστ Μπλόχ θα δημοσιεύσει το Τόμας Μύντζερ, θεολόγος της επανάστασης έναν ενθουσιαστικό φόρο τιμής, από έναν ελευθεριακό μαρξιστή, στον ηγέτη των Αναβαπτιστών, και μια λεπτομερή ανάλυση των διακηρύξεων του. Η αποκαλυπτική διάσταση του λόγου του Μύντζερ αναδεικνύεται με θαυμασμό :

«Εδώ δεν έκαναν διόλου τον αγώνα για καλύτερους καιρούς, αλλά για το τέλος όλων των εποχών : για να μιλήσουν ξεκάθαρα σε μια αποκαλυπτική προπαγάνδα της δράσης. Όχι για να νικήσουν τις επίγειες δυσκολίες σε έναν ευδαιμονιστικό πολιτισμό, αλλά για (…) την επιβολή της Βασιλείας».(Ε. Μπλόχ, Τόμας Μύνστερ, θεολόγος της επανάστασης, (1921), Παρίσι, εκδόσεις Julliard 1975).

Σε μια ερμηνεία με αναρχικό τονισμό, ο Μπλόχ αντιλαμβάνεται την ιδεολογία του Μύντζερ και των Αναβαπτιστών σαν μια άρνηση της εξουσίας του Κράτους και κάθε νόμου που επιβάλλεται απέξω, «ξεπερνώντας ακόμη και τον Μπακούνιν». Ο Μύντζερ κηρύσσει «μια δημοκρατία μυστικιστική και παγκόσμια» και ακόμη «κάτι το ακόμη βαθύτερο : μια πλήρη κοινοκτημοσύνη των αγαθών, την επιστροφή στις ρίζες του χριστιανισμού, την απόρριψη κάθε δημόσιας αρχής» (Ε. Μπλόχ, Τόμας Μύνστερ, θεολόγος της επανάστασης, (1921), Παρίσι, εκδόσεις Julliard 1975).

Για τον Μπλόχ ο Μύντζερ τοποθετείται στους αντίποδες της λουθηρανικής θεοποίησης του Κράτους και του «καπιταλισμού σαν θρησκεία» του Καλβίνου. Περιγράφει το κάλεσμα του το 1525 στους νέους σαν μια «κήρυξη πολέμου στον οίκο του Βαάλ», και ακόμη σαν «την πιο παθιασμένη, το πιο ένθερμη επαναστατική διακήρυξη όλων των εποχών» – δυστυχώς χωρίς σοβαρό αποτέλεσμα.(Ε. Μπλόχ, Τόμας Μύνστερ, θεολόγος της επανάστασης, (1921), Παρίσι, εκδόσεις Julliard 1975).

Λίγο αργότερα στο Φρανκενχάουζεν, «ο μεσσιανικός και επαναστατικός στρατός» των χωρικών με φτωχό οπλισμό – χωρίς πυροβολικό και μπαρούτι – και χωρίς έμπειρο επιτελείο, εμπνεόμενο αλλά όχι διοικούμενο από τον Μύντζερ, εξοντώθηκε από τους ευγενείς.

Ο Έρνστ Μπλόχ βλέπει τον Μύντζερ σαν μια κρίσιμη στιγμή της υπόγειας ιστορίας της επανάστασης, που πηγαίνει από τους Καθαρούς, τους Βωντουά και τους Αλβιγηνούς στον Ρουσώ, τον Βάιτλινγκ και τον Τολστόι :μια τεράστια παράδοση που θέλει «να τελειώνει με το φόβο, με το Κράτος, με κάθε απάνθρωπη εξουσία». (Ε. Μπλόχ, Τόμας Μύνστερ, θεολόγος της επανάστασης, (1921), Παρίσι, εκδόσεις Julliard 1975).

Ποιοι θα ήταν σήμερα οι κληρονόμοι του Τόμας Μύντζερ και αυτής της υπόγειας ιστορίας; Ο Έρνστ Μπλόχ επικαλείται τον Καρλ Λήμπνεχτ και τον Λένιν, και στο συμπέρασμα του δοκιμίου του εύχεται μια συμμαχία «ανάμεσα στο μαρξισμό και το όνειρο του ασυμβίβαστου (…) στο ίδιο πεδίο του αγώνα». Το δοκίμιο του Έρνστ Μπλόχ γράφτηκε σε μια στιγμή, το 1921, που η επανάσταση στη Γερμανία φαινόταν ακόμη δυνατή. Γιαυτό υπάρχει αυτό το εκπληκτικό συμπέρασμα του βιβλίου :

«Όρθιο ανάμεσα στα ερείπια ενός κατεστραμμένου πολιτισμού, να που υψώνεται το πνεύμα της αξερίζωτης ουτοπίας». (Ε. Μπλόχ, Τόμας Μύνστερ, θεολόγος της επανάστασης, (1921), Παρίσι, εκδόσεις Julliard 1975).

Michael Löwy

15 Ιουνίου 2025

«4» τεύχος 15, Νοέμβρης 2025

Μετάφραση ΤΠΤ – “4” από το Inprecor 734-735 – juillet-août 2025: Michael Löwy “Thomas Müntzer (1525-2025)”

Ο Michael Lowy είναι μαρξιστής κοινωνιολόγος, φιλόσοφος και οικοσοσιαλιστής. Μέλος της 4^ης Διεθνούς Είναι συγγραφέας, μεταξύ άλλων, του Μαρξισμός και θεολογία της απελευθέρωσης, Άμστερνταμ, Διεθνές Ινστιτούτο έρευνας και κατάρτισης, 1989, Η πάλη των θεών – Χριστιανισμός της απελευθέρωσης και πολιτική στη Λατινική Αμερική, Παρίσι εκδόσεις Van Dieren 2019.

[Στο ίδιο θέμα, «500 χρόνια από τις αγροτικές εξεγέρσεις του 1525«, βλέπε, στο ίδιο τεύχος 15 του «4», και: «Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία» του Laurent Ripart]

Βιβλιογραφία:

G. Bischoff, La guerre des paysans. L’Alsace et la révolution du Bundschuh, Strasbourg, La Nuée bleue, 2010 (ένα παράδειγμα από την Αλσατία).
P. Blicke, The Revolution of 1525. The German Peasant’s War from a New Perspective, Baltimore, J. Hopkins University Press, 1981 (το κλασικό έργο ενός μεγάλου γερμανού ιστορικού, ευαίσθητου στα κοινωνικά ζητήματα).
O. Cristin et N. Ghermani, « Guerre des paysans : une révolution allemande », dans L’Histoire, 532 (2025), p. 12-21.
F. Engels, La guerre des paysans en Allemagne (Ο πόλεμος των χωρικών στη Γερμανία), Paris, Ampelos, 2019.
L. Roper, Summer of Fire and Blood. The German Peasants‘ War, New York, Basic Books, 2025 (πιο θρησκευτικό παρά κοινωνικό).
G. Schwerdoff, Der Bauernkrieg. Geschichte einer wilder Handlung, Munich, Beck, 2025 (ένα βιβλίο που σχετικοποιεί τις κοινωνικές διαστάσεις του Blicke).

Σημειώσεις:

1Η «Τρίτη Εποχή» θεωρείται ότι είναι μια μελλοντική εποχή που σημαδεύεται από την έλευση του Αγίου Πνεύματος, διαδέχεται την Εποχή του Πατρός (Παλαιά Διαθήκη) και την Εποχή του Υιού (Καινή Διαθήκη). Αυτή θα πρέπει να είναι μια εποχή πνευματικής ελευθερίας, χωρίς ιεραρχία, όπου καθένας θα έχει μια άμεση πρόσβαση στο Θεό. Ο Joachim de Flore βλέπει σε αυτήν μια κοινωνία ειρηνική και καθοδηγούμενη από την αγάπη.

2Η θρησκεία, που συνδέεται με το χιλιασμό, πρόκειται για θρησκευτικό δόγμα σύμφωνα με το οποίο οι εκλεκτοί θα ζήσουν χίλια χρόνια στον παράδεισο, μετά την τελική κρίση.

https://tpt4.org/?p=10513