Αγκόλα 1961 – Γάζα 2023

Το μίσος για τον αποικιοκράτη

του Michel Cahen

Στο γραμμένο το 2023 αλλά πάντα επίκαιρο άρθρο «Το μίσος για τον αποικιοκράτη», ο συγγραφέας του κάνει μια σύγκριση μεταξύ της ενέργειας της Χαμάς στις 7 Οκτωβρίου 2023 και της επίθεσης του FNLA στην Αγκόλα το Μάρτιο 1961 εξηγώντας ότι η πρακτική τρομοκρατικών ενεργειών από μία οργάνωση δεν την αποκλείει από του να είναι ένα κίνημα αντιαποικιακής αντίστασης. Δεν μπορούμε να κατανοήσουμε την επίθεση της Χαμάς χωρίς να δούμε τι είναι ιστορικά το μίσος για τον αποικιοκράτη.

«4» τεύχος 15, Νοέμβρης 2025

«Ο άποικος ξεχνά πολύ γρήγορα ότι είναι άποικος: πρώτα απ’ όλα, δικαιολογεί την κατάκτησή του λέγοντας ότι παλαιότερα η γη αυτή ήταν έρημος, ότι αυτός την «έκανε να ανθίσει», ότι αυτός έχτισε αυτή τη χώρα. Ο αποικισμένος, από την άλλη, δεν ξεχνά ποτέ. Ξέρει ότι αυτή η γη παλαιότερα ήταν δική του».

Στις 15 Μαρτίου 1961, οι αντάρτες του Εθνικού Μετώπου Απελευθέρωσης της Αγκόλας (FNLA) εισέβαλαν στο έδαφός της από τα σύνορα με το Κονγκό. Όπου εμφανίζονταν, ξεσπούσε εξέγερση του αφρικανικού πληθυσμού εναντίον των Πορτογάλων αποίκων. Οι σφαγές λευκών, μιγάδων και μερικές φορές και Αφρικανών που εργάζονταν για αυτούς, που διαπράχθηκαν είτε από τους αντάρτες είτε από τον εξεγερμένο πληθυσμό, ήταν φρικτές, δεν γλίτωσαν ούτε οι γέροι, ούτε οι γυναίκες, ούτε τα παιδιά, που σφάχτηκαν με μαχαίρια ή τεμαχίστηκαν ανάμεσα σε δύο σανίδες στα πριονιστήρια των αποίκων. Ο Πορτογάλος δικτάτορας φώναζε για τρομοκρατία, για αγώνα για την υπεράσπιση του πολιτισμού και έστειλε τον στρατό. Ο πόλεμος διήρκεσε δεκατέσσερα χρόνια.

Η τρομοκρατία του FNLA μήπως σήμαινε ότι δεν ήταν μια οργάνωση αντι-αποικιακής αντίστασης; Πάντως, αναγνωρίστηκε από την Οργάνωση Αφρικανικής Ενότητας κατόπιν αιτήματος του αλγερινού FLN (Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο), με τη στήριξη του Frantz Fanon. Επίσης υποστηρίχτηκε και από τις Ηνωμένες Πολιτείες (ΗΠΑ), που τότε επιδίωκαν την ανάπτυξη ενός αντι-αποικιοκρατισμού χωρίς συμπάθειες προς την ΕΣΣΔ. Το FNLA έγινε αποδεκτό από ολόκληρη τη διεθνή κοινότητα ως μία από τις νόμιμες οργανώσεις που εκπροσωπούσαν τον λαό της Αγκόλας και συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στις Συμφωνίες του Άλβορ (Πορτογαλία, 15 Ιανουαρίου 1975).

Μήπως η τρομοκρατία του κατά το 1961 δεν είχε συνέπειες στην μετέπειτα ιστορία του; Όχι, φυσικά: το FNLA παρέμεινε μια οργάνωση με ολοκληρωτικό τρόπο λειτουργίας, σε μεγάλο βαθμό σε βάση φυλετική (bakongo), ελεγχόμενη αυστηρά από δικτάτορα Μομπούτου (Ζαΐρ) και τη CIA, και στη συνέχεια συμμάχησε με τη Νότια Αφρική του απαρτχάιντ για να εμποδίσει την άνοδο στην εξουσία της Λουάντα του Λαϊκού Κινήματος για την Απελευθέρωση της Αγκόλας (MPLA -ένα μοντερνιστικό κίνημα, με έντονο κρεολικό και αστικό χαρακτήρα) που υποστηριζόταν από τους Κουβανούς. Ωστόσο, η τρομοκρατία του FNLA το 1961 δεν άλλαξε τη φύση του ως αντι-αποικιακού απελευθερωτικού κινήματος, το οποίο στην αρχή του διέθετε μια ισχυρή αγροτική κοινωνική βάση. Μπορεί κανείς να είναι τρομοκρατικό κίνημα και κίνημα αντίστασης, ακόμη και αν το πρώτο προκαλεί τον εκφυλισμό του δεύτερου.

Το αλγερινό FLN ξεκίνησε τον ένοπλο αγώνα του την 1η Οκτωβρίου 1954 δολοφονώντας Γάλλους δασκάλους, στη συνέχεια σκότωσε χιλιάδες ακτιβιστές του MTLD (ένα άλλο αντιαποικιακό κίνημα, πολύ πιο αριστερό, το οποίο όμως δεν είχε πάρει την πρωτοβουλία του απελευθερωτικού πολέμου) και δεν δίστασε να τοποθετήσει βόμβες σε καφετέριες όπου σύχναζαν Γάλλοι πολίτες στο Αλγέρι. Θα μπορούσαμε άραγε, με την χρονική απόσταση σήμερα, να αναλύσουμε το FLN ως ένα γενικά τρομοκρατικό κίνημα και όχι ως ένα κίνημα αντίστασης; Και όμως, οι ιδρυτικές του πράξεις και η συμπεριφορά του ήδη από τα πρώτα χρόνια του αγώνα εξηγούν και τη δικτατορική φύση του κράτους που δημιούργησε μετά την αποαποικιοποίηση.

Στην πράξη, δεν είναι εύκολο να καταπολεμήσεις την αποικιοκρατία χωρίς να αγγίξεις ούτε μια τρίχα αποίκου. Ωστόσο, αυτό ακριβώς έκανε, στην άλλη άκρη της Αφρικής, το Μέτωπο Απελευθέρωσης της Μοζαμβίκης (Frelimo), το οποίο από την αρχή έθεσε πολύ καθαρά το ερώτημα: «Ποιος είναι ο εχθρός;» και απάντησε: «Ο εχθρός είναι το αποικιακό σύστημα, όχι οι άποικοι ως άτομα». Από το 1964 (έναρξη του ένοπλου αγώνα) έως το 1974 (Επανάσταση των Γαρίφαλων που οδήγησε σε κατάπαυση του πυρός και αποαποικιοποίηση), το Frelimo δεν σκότωσε ούτε έναν λευκό άποικο, ενώ ο πορτογαλικός στρατός δεν πήρε ποτέ αιχμαλώτους ενώ διέπραξε φρικτές σφαγές.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η Χαμάς είναι το προϊόν του εκφυλισμού της εθνικής αντίστασης του παλαιστινιακού λαού. Αποτελεί απλώς το αντικαθρέπτισμα της Φατάχ, η οποία κρατάει την Παλαιστινιακή Αρχή και ασκεί μια πολιτική συνεργασίας, τύπου Πεταίν, με τον κατακτητή. Όμως η Χαμάς δεν είναι Αλ Κάιντα ούτε «Ισλαμικός Κράτος», που μπορεί να γνώρισαν μεγάλες προσωρινές επιτυχίες, αλλά είναι τρομοκρατικά δίκτυα και μηχανισμοί χωρίς σταθερή κοινωνική βάση. Σήμερα, οι ισραηλινές βόμβες μπορούν να σκοτώσουν 10.000 μαχητές της Χαμάς (και ακόμη περισσότερους πολίτες), αλλά 50.000 παλαιστίνιοι έφηβοι θα ενταχθούν στις τάξεις της αν δεν βρεθεί μια αξιοπρεπής πολιτική λύση. Και είναι επίσης με τη Χαμάς που θα πρέπει να γίνει η διαπραγμάτευση για μια πολιτική λύση.

Εξήγηση δεν σημαίνει δικαιολόγηση, αλλά είναι απαραίτητη. Πώς μπόρεσαν οι στρατιωτικοί της Χαμάς να διαπράξουν τις σφαγές της 7ης Οκτωβρίου, σφαγές «εξ επαφής» σε αντίθεση με τις σφαγές «από απόσταση» των ισραηλινών βομβών; Μπόρεσαν να το κάνουν χάρη στο κλασικό φαινόμενο της αποανθρωποποίησης του εχθρού, που βρίσκεται στη βάση όλων των γενοκτονιών. Για τους στρατιωτικούς της Χαμάς, οι Ισραηλινοί που σκοτώθηκαν ή απήχθησαν ήταν άποικοι και παιδιά αποίκων.

Ο άποικος ξεχνά πολύ γρήγορα ότι είναι άποικος: πρώτα απ’ όλα, δικαιολογεί την κατάκτησή του λέγοντας ότι παλαιότερα η γη αυτή ήταν έρημος, ότι αυτός την «έκανε να ανθίσει», ότι αυτός έχτισε αυτή τη χώρα. Ασφαλώς, κατέλαβε «άδειες κατοικίες», από τις οποίες οι κάτοικοι «είχαν φύγει» (δεν σας θυμίζει κάτι αυτό;). Δεύτερον, οι επόμενες γενιές, πέρα από τις παράνομες αποικήσεις στη Δυτική Όχθη, δεν αισθάνονται πλέον αποικιοκρατικές, διότι εν τω μεταξύ η αποικία έχει γίνει έθνος-κράτος. Κατά τη διάρκεια του απαρτχάιντ, οι λευκοί του Γιοχάνεσμπουργκ ή της Πρετόρια που καθόντουσαν ήσυχα στις βεράντες των καφέ δεν είχαν καμία ιδέα για το τι συνέβαινε 30 χιλιόμετρα μακριά, στο Σοβέτο για παράδειγμα.

Ο αποικισμένος, από την άλλη, δεν ξεχνά ποτέ. Ξέρει ότι αυτή η γη κάποτε ήταν δική του. Οι νέοι που σφαγιάστηκαν ή απήχθησαν στις 7 Οκτωβρίου δεν είχαν καμία ιδέα για την κατάσταση που επικρατούσε λίγα χιλιόμετρα μακριά, από την άλλη πλευρά του φράχτη, αλλά για τους στρατιώτες της Χαμάς, αυτοί ήταν άποικοι. Οι αντάρτες του FNLA το 1961 εξέφραζαν το μίσος τους για τους αποικιοκράτες που, κατά την άνθιση τη καφεκαλλιέργειας στις δεκαετίες 1930-1950, τους είχαν απαλλοτριώσει τα παραδοσιακά τους εδάφη με πρόσχημα την αξιοποίησής τους.

Στις συζητήσεις μεταξύ αριστερών τον τελευταίο καιρό υπάρχουν, κατά τη γνώμη μου, δύο παρανοήσεις: το γεγονός ότι μια οργάνωση είναι τρομοκρατική θα την εμπόδιζε να είναι ένα εθνικοαπελευθερωτικό κίνημα· το γεγονός ότι μια αποικία έχει γίνει έθνος-κράτος θα σήμαινε ότι δεν είναι πλέον αποικία. Ωστόσο, στην ιστορία, πολλές αποικίες έχουν γίνει έθνη-κράτη χωρίς να χάσουν τον αποικιακό τους χαρακτήρα: όλα τα αμερικανικά κράτη είναι σε αυτή την περίπτωση, για παράδειγμα, ή ακόμα και η Αυστραλία. Σε αυτές τις χώρες, οι αυτόχθονες/ιθαγενείς/πρώτες φυλές (ανάλογα με τις τοπικές αυτοαποκαλούμενες ονομασίες τους) συνεχίζουν να διεξάγουν αντιαποικιακούς αγώνες. Οι Παλαιστίνιοι συνεχίζουν την αντιαποικιακή τους αντίσταση, συμπεριλαμβανομένης της ένοπλης, με μορφές που προκαλούνται κατά κύριο λόγο από το εθνο-αποικιακό κράτος του Ισραήλ. Μήπως αυτό συνεπάγεται ότι οι ευρωπαίοι αντιιμπεριαλιστές θα πρέπει πάντα να αυτοαποκαλούνται αντισιωνιστές;

Θα ήθελα να απαντήσω καταφατικά και καταλαβαίνω ότι ορισμένοι το κάνουν. Αλλά πρέπει να το θέσουμε στο πλαίσιο του. Το 1947-48, το να είσαι αντισιωνιστής σήμαινε να είσαι κατά της ίδρυσης του κράτους του Ισραήλ στην Παλαιστίνη. Λόγω της γενοκτονίας των Εβραίων της Κεντρικής Ευρώπης και της εξαφάνισης του Bund (του σοσιαλιστικού εβραϊκού κόμματος της Πολωνίας και της Λιθουανίας), που ήταν κοσμικό και αντισιωνιστικό, το σιωνιστικό κίνημα κατάφερε να κερδίσει αρκετή επιρροή στους εβραϊκούς πληθυσμούς, έτσι ώστε η Ευρώπη να αποφασίσει να επιβάλει στις αραβικές χώρες να πληρώσουν αυτές για ένα ευρωπαϊκό πρόβλημα. Μια πολύ μικρή μειοψηφία αριστερών αντιτάχθηκε τότε στη δημιουργία του νέου εθνο-αποικιακού κράτους (όπως οι τροτσκιστές, που κατάγγειλαν «αυτή τη νέα συμφορά για την παγκόσμια εβραϊκή κοινότητα»). Αλλά υπάρχουν αποικιοκρατίες που επιτυγχάνουν (για άλλη μια φορά, ας αναφέρουμε το σύνολο των κρατών της Αμερικής). Σήμερα, υπάρχει ένας ισραηλινός λαός, υπάρχει ένα ισραηλινό έθνος και η παλαιστινιακή καταστροφή δεν μπορεί να αποκατασταθεί με την καταστροφή του νέου αυτού έθνους, ακόμη και αν αυτό είναι απολύτως αποικιακό. Ο αντισιωνισμός σήμερα δεν μπορεί λοιπόν να είναι συνώνυμος με την επιθυμία καταστροφής αυτού του αποικιακού έθνους. Αντίθετα, μπορεί και πρέπει να σημαίνει την καταγγελία της συνεχιζόμενης, αφανιστικής, απολύτως απεχθούς αποικιοκρατίας στη Δυτική Όχθη, καθώς και την καταγγελία του εγκλεισμού των κατοίκων της Γάζας σε αυτό που οι ίδιοι αποκαλούν «κλουβί».

Το πρόβλημα είναι ότι, κάτω από αυτή την ονομασία του αντισιωνισμού, που είναι θεμελιακά σωστή, κρύβονται και αυθεντικοί αντισημίτες, για τους οποίους ο αντισιωνισμός είναι συνώνυμος του «να ρίξουμε τους Εβραίους στη θάλασσα». Είναι αυτό που ο μαρξιστής ερευνητής από το Λίβανο, ο Gilbert Achcar, ονόμασε «αντισιωνισμό των ηλιθίων», αναφερόμενος στον «αντικαπιταλισμό των ηλιθίων» ορισμένων αντισημιτών αναρχικών πριν από το 1914 (“οι Εβραίοι είναι τραπεζίτες, άρα θάνατος στους Εβραίους”). Το πρόβλημα είναι ότι αυτός ο αντισιωνισμός των ηλιθίων, ο οποίος είναι συγκυριακός, καθώς προκαλείται ουσιαστικά από την πολιτική του αποικιακού κράτους του Ισραήλ, συγχωνεύεται όλο και περισσότερο με τον παραδοσιακό ευρωπαϊκό αντισημιτισμό, ο οποίος χρονολογείται από τον Μεσαίωνα –αυτό είναι πολύ σαφές σε πολλά ισλαμιστικά ρεύματα, συμπεριλαμβανομένης της Χαμάς, η οποία θέλει να χτίσει ένα ισλαμιστικό κράτος σε όλη την περιοχή της πρώην Παλαιστίνης και, κατά συνέπεια, να «εκδιώξει τους Εβραίους». Για όλους αυτούς τους λόγους, μου φαίνεται πιο αποτελεσματικό να υποστηρίζουμε απλώς τον αντιαποικιοκρατισμό, ο οποίος είναι πιο δύσκολο να συγχέεται με τον αντισημιτισμό.

Εν τω μεταξύ, ο μεγαλύτερος παραγωγός αντισημιτισμού παραμένει φυσικά το εθνο-αποικιακό κράτος του Ισραήλ. Όλοι οι καθηγητές στα προάστια των γαλλικών πόλεων, όλοι οι ακτιβιστές των συλλόγων των ίδιων περιοχών, γνωρίζουν πόσο δύσκολο είναι σήμερα να κινητοποιηθούν ενάντια στον αντισημιτισμό, όταν, προφανώς, υπάρχει ένα γιγαντιαίο «δύο μέτρα, δύο σταθμά». Ακόμα και όταν οι δημοσιογράφοι αναφέρουν την απελευθέρωση ομήρων, εξακολουθεί να υπάρχει αυτή η ανισορροπία: πράγματι, χαίρονται για αμοιβαία απελευθέρωση «ισραηλινών ομήρων και παλαιστινίων κρατουμένων». Αλλά όταν, χωρίς καν να αναφερθούμε στις εξωδικαστικές εκτελέσεις που πραγματοποιεί συνεχώς, το ισραηλινό κράτος συλλαμβάνει Παλαιστίνιους, συμπεριλαμβανομένων ανηλίκων, στη Δυτική Όχθη, χωρίς απόδοση κατηγορίας, χωρίς δίκη, για αόριστο χρονικό διάστημα, τι είναι αυτό; Πρόκειται ακριβώς για ομήρους, που χρησιμεύουν στο Ισραήλ για να πιέζει συνεχώς τις οικογένειες των κρατουμένων. Όσο για τους κρατούμενους που έχουν συλληφθεί νόμιμα, είχαν άραγε δικαίωμα σε δίκαιη δίκη; Το ερώτημα δίνει και την απάντηση. Όμως, είναι ένα εκατομμύριο οι Παλαιστίνιοι που έχουν ήδη συλληφθεί από την πρώτη Ιντιφάντα. Είναι άραγε το 20% του παλαιστινιακού πληθυσμού «τρομοκράτες»; Σήμερα, όταν ο Νετανιάχου συναινεί σε εκεχειρίες, γίνονται ανταλλαγές ομήρων, τελεία και παύλα.

Και αυτός ο μαζικός παραγωγός αντισημιτισμού που είναι το κράτος του Ισραήλ μήπως δεν έχει τα παπαγαλάκια του στη Γαλλία; Όταν εβραϊκές οργανώσεις, και ιδίως το Συμβούλιο, που αυτοαποκαλείται «εκπρόσωπος των εβραϊκών ιδρυμάτων της Γαλλίας», έχουν υιοθετήσει εδώ και χρόνια μια πολιτική άνευ όρων υποστήριξης της ισραηλινής πολιτικής, ακόμη και υπό την ηγεσία μιας ρατσιστικής ακροδεξιάς κυβέρνησης, είναι αυτές που δημιουργούν την εξίσωση «Εβραίος = ισραηλινός έποικος» και διευκολύνουν τη μετάβαση στον αντισημιτισμό. Όταν η Μισέλ Αλιό-Μαρί, υπουργός Άμυνας (2002-2007), κατηγόρησε απεχθέστατα την εκστρατεία BDS (Μποϊκοτάζ, Αποεπένδυση, Κυρώσεις) ότι δήθεν καλεί σε «μποϊκοτάζ των κασέρ προϊόντων», εφάρμοζε κυνικά την εξίσωση «μποϊκοτάζ ισραηλινών προϊόντων = μποϊκοτάζ εβραϊκών προϊόντων» και, επομένως, «εχθρότητα προς την ισραηλινή πολιτική = εχθρότητα προς τους Εβραίους». Έτσι, και πάλι, ενθάρρυνε τον αντισημιτισμό, έστω και «για ηλίθιους», ωθώντας τους τελευταίους να είναι εχθρικοί προς τους Εβραίους γενικά.

Αυτό που κάνει και εξακολουθεί να κάνει ο Νετανιάχου σήμερα στη Γάζα είναι απολύτως συγκρίσιμο με αυτό που έκαναν οι ναζί στο γκέτο της Βαρσοβίας: πλήρη αποανθρωποποίηση ενός πληθυσμού, σφαγή αμάχων, πείνα, δίψα, επιδημίες. Φυσικά, δεν επιλέγουμε τον έναν τρομοκράτη έναντι του άλλου. Ωστόσο, αν και δεν υποστηρίζουμε τη Χαμάς, υποστηρίζουμε το παλαιστινιακό εθνικό κίνημα, συμπεριλαμβανομένου, κατά τη γνώμη μου, του δικαιώματος της Χαμάς να συμμετάσχει στις διαπραγματεύσεις. Γενικότερα, πρέπει να επιδιώκουμε να συγκεντρώσουμε τα αντιαποικιακά ρεύματα σε διεθνιστική κατεύθυνση, ανεξάρτητη από τους στόχους και τις μεθόδους οργανώσεων όπως η Χαμάς ή η Φατάχ, χωρίς προφανώς να εξισώνουμε τους αποικιοκράτες με τους αποικιοκρατούμενους: μόνο με μια τέτοια κατεύθυνση θα είναι δυνατό να συσπειρωθούν οι μέγιστες δυνατόν δυνάμεις, τόσο στις ιμπεριαλιστικές χώρες, όσο και στις κυριαρχούμενες χώρες και πιο συγκεκριμένα στη Μέση Ανατολή.

Michel Cahen

3 Δεκεμβρίου 2023

«4» τεύχος 15, Νοέμβρης 2025

Ο Michel Cahen είναι ιστορικός, ειδικευμένος στην πορτογαλική αποικιοκρατία και πολιτικός αναλυτής της πορτογαλόφωνης Αφρικής, ομότιμος καθηγητής ερευνών στο CNRS, και μέλος της 4ης Διεθνούς στη Γαλλία. Το τελευταίο του βιβλίο αφορά τον “αποικιοκρατισμό” (“Colonialité. Plaidoyer pour la précision d’un concept”, Paris, Karthala).

Μετάφραση ΤΠΤ – “4” από τα γαλλικά -άρθρο που δημοσιεύτηκε στα:

https://tpt4.org/?p=10507