Ή « το κεφάλαιο κατά της ζωής »
Συζήτηση με την Ronda Kipka
Η Ronda Kipka εξέδωσε πρόσφατα, μαζί με τον Vincent Streichhahn, το βιβλίο Kapital gegen Leben. Beiträge zur Theorie der Sozialen Reproduktion im Kapitalismus (εκδόσεις Aurora, 2019). Η ίδια είναι φοιτήτρια συγκριτικής φιλολογίας στο Freie Universitätτου Βερολίνου. Είναι μέλος της φοιτητικής οργάνωσηςDie Linke.SDS Berlin, όπως και του Frauen*streik Bündnis Berlin. Έχει ιδιαίτερα εμπλακεί σε καμπάνιες συνδικαλιστικής οργάνωσης στα νοσοκομεία. Για όλα αυτά τα ζητήματα μίλησε με την Selim Nadi και η συνέντευξή της αυτή δημοσιεύτηκε στο γαλλικό Revue de Critique Communiste.
Ερώτηση : Στην εισαγωγή σας στο βιβλίο « Kapital gegen Leben », ο Vincent Streichhahn κι εσύ γράφετε ότι, τουλάχιστον στις συζητήσεις στη Γερμανία, η αναπαραγωγική εργασία δεν χαρακτηρίζεται ως « θεωρία », αλλά συχνά ανάγεται σε απλή περιγραφή των διάφορων μορφών « εργασίας του care ». Θα μπορούσες να μας εξηγήσεις ποιό είναι το πολιτικό ενδιαφέρον που θα υπήρχε σήμερα να μιλήσουμε για « θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής » (Social Reproduction Theory);
Απάντηση : Τα τελευταία χρόνια, γνωρίσαμε μια νέα ανάδυση των αγώνων των εργαζομένων στα νοσοκομεία, στους παιδικούς σταθμούς και στα σχολεία, και όχι μόνο στη Γερμανία. Σε διεθνή κλίμακα, μπορούμε ιδιαίτερα να αναφέρουμε την απεργία των δασκάλων στις ΗΠΑ. Στη Γερμανία, υπήρξε ένας πολύ μακροχρόνιος αγώνας των εκπαιδευτικών το 2015, αλλά επίσης πολλούς αγώνες είχαμε και στα νοσοκομεία από το 2011. Αυτό που είναι εντυπωσιακό, είναι ότι δεν πρόκειται απλώς για διεκδικήσεις για αύξηση μισθών, αλλά και για αναγνώριση και για βελτίωση των συνθηκών εργασίας, όπως για παράδειγμα για περισσότερο προσωπικό περίθαλψης στα νοσοκομεία. Αυτό οδήγησε, στους πολιτικούς και φεμινιστικούς χώρους, σε μεγαλύτερο ενδιαφέρον για αυτές τις θέσεις εργασίας και, έτσι, η « εργασία της φροντίδας » (care) έγινε έννοια κλειδί.
Ταυτόχρονα πρόκειται και για μια έννοια γενική. Ανάλογα με το πολιτικό πλαίσιο, ο όρος αυτός χρησιμοποιείται τόσο για την πληρωμένη όσο και για την απλήρωτη εργασία. Στις συζητήσεις αυτές, φάνηκε σαφώς ότι είναι κυρίως γυναίκες αυτές που αναλαμβάνουν αυτού του τύπου την εργασία, αλλά και ότι επίσης αυτό γίνεται κάτω από την πίεση για μείωση του κόστους εργασίας. Η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής μας βοηθάει να συλλάβουμε τη δυναμική αυτήν πιο συστηματικά. Με βάση τη μαρξιστική θεωρία της αξίας, γίνεται σαφές ότι, στον καπιταλισμό, οι αναπαραγωγικές εργασίες έρχονται σε αντίφαση με τη δημιουργία υπεραξίας. Αλλά ο καπιταλισμός επίσης εξαρτάται από την ικανότητα εκμετάλλευσης όσο περισσότερων εργατικών δυνάμεων μπορεί. Για να λύσει το δίλημμα αυτό, μπορεί να είναι χρήσιμο στο Κεφάλαιο να δημιουργήσει έναν αναπαραγωγικό τομέα, δηλαδή να μην περιορίζεται η ανθρώπινη αναπαραγωγή μόνο στην οικογενειακή σφαίρα.
Έτσι, τα τελευταία χρόνια, υπήρξε αύξηση των διαθέσιμων θέσεων σε παιδικούς σταθμούς. Πράγματι, οι τομείς αυτοί προσαρμόζονται σήμερα στην πίεση του κόστους, καθώς οργανώνονται με βάση μια διαθεσιμότητα εργατικής δύναμης, με το κράτος ωστόσο να προσπαθεί να προτείνει όση κρατική αναπαραγωγή είναι απαραίτητη. Αυτό οδηγεί, μεταξύ άλλων, στη Γερμανία, στη δημιουργία πολύ συγκεκριμένων νόμων με στόχο να προτείνεται ειδικά στους « παραγωγικούς » μισθωτούς εργαζόμενους μια θέση υποδοχής για το παιδί τους, αν και οι πολύ χαμηλοί μισθοί ή οι άνεργοι βλέπουν τη βοήθεια αυτή να μειώνεται στο ελάχιστο. Η παροιμία λέει ότι όποιος είναι παραγωγικός ενθαρρύνεται σε κρατική αναπαραγωγή, αλλά αυτός που είναι « μη παραγωγικός » πρέπει να εξασφαλίσει μόνος του την αναπαραγωγή του.
Έτσι, όταν το προσωπικό περίθαλψης παλεύει για περισσότερες θέσεις εργασίας, αυτό σημαίνει ότι ζητάει περισσότερο χρήμα για την κοινωνική αναπαραγωγή, αφού απαιτεί μεγαλύτερες επενδύσεις στο χώρο της υγείας για να προσφέρει περίθαλψη ποιότητας. Έτσι, με ορισμένες προϋποθέσεις και μέσα από νικηφόρους ταξικούς αγώνες, μπορούν να επιβληθούν μεγαλύτερες παραχωρήσεις και, άρα, και περισσότερη « απαραίτητη » αναπαραγωγή από το κράτος.
Θέτοντας πιο συστηματικά τα ζητήματα αυτά κάτω από τη λογική της καπιταλιστικής συσσώρευσης μας βοηθάει να συλλάβουμε τις υποτιθέμενες « αναπαραγωγικές κρίσεις » ως αναγκαίες συνιστώσες του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός ενέχει αυτή την μη αξιοποίηση της εργασίας της φροντίδας. Υπάρχει έτσι μια στιγμή αυτών των συζητήσεων που είναι εξαιρετικά πολιτική. Γιατί αυτό που αποσαφηνίζεται είναι πως δεν υπάρχει χώρος για τις πιο στοιχειώδεις ανάγκες και δικαιώματα των ανθρώπων στον καπιταλισμό και ότι όλα αξιολογούνται με βάση τη λογική του κέρδους. Ένα άλλο κοινωνικό σύστημα είναι επομένως αναγκαίο εάν θέλουμε να ελπίζουμε να έχουμε υπηρεσίες υγείας και φροντίδας, των οποίων η εσώτερη λογική δεν θα στρεφόταν προς τη συσσώρευση κέρδους.
Ερώτηση : Στην εισαγωγή της στο « Θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής » (Social Reproduction Theory, Pluto Press, 2017) η Tithi Bhattacharya γράφει πως δεν συμφωνεί με την ιδέα κατά την οποία η οικιακή εργασία θα ήταν μια απλήρωτη παραγωγική εργασία, αλλά οι φεμινίστριες σήμερα οφείλουν ωστόσο ένα αναλυτικό χρέος στην καμπάνια της δεκαετίας του 1970 « Wages for Housework » (=μισθός για την οικιακή εργασία), καθώς θεωρητικοποίησαν τα ζητήματα της οικιακής εργασίας προσπαθώντας να ξεπεράσουν τις ελλείψεις του Μαρξ. Ακόμα και αν, στο Kapital gegen Leben, η αναπαραγωγική εργασία δεν ανάγεται απλώς στην οικιακή εργασία, ποιές είναι οι θεωρητικές σχέσεις που εσύ διατηρείς με την κληρονομιά του « Wages for Housework » ;
Απάντηση : Το πρόβλημα που θέτει η συζήτηση αυτή είναι ο ορισμός του « παραγωγικού ». Ο Μαρξ κινητοποιεί την έννοια αυτή με πολύ αναλυτικό τρόπο. Όταν μιλάει για μη παραγωγική εργασία, δεν θέλει να πει ότι αυτή η εργασία είναι περιττή, αλλά μόνο ότι δεν δημιουργεί υπεραξία από καπιταλιστική σκοπιά. Αυτό παραπέμπει σε ένα συστηματικό ζήτημα για την κοινωνία. Είναι πρόβλημα το ότι οι εργαζόμενοι διαχωρίζονται σε παραγωγικούς και μη παραγωγικούς εργαζόμενους όχι με βάση τις ανάγκες. Ωστόσο, δεν πρόκειται για λάθος του Μαρξ, γιατί δεν μπορούμε να λύσουμε το πρόβλημα αυτό αρνούμενοι βερμπαλιστικά την πραγματικότητα αυτήν.
Η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής δείχνει επίσης ότι ακόμα και το αναπαραγωγικό που αμείβεται κατέχει πολύ ειδική θέση στον καπιταλισμό και υποβάλλεται σε μια ορισμένη πίεση του κόστους. Ασφαλώς είναι προτιμότερο οι εκπαιδευτές να αμείβονται για τη δουλειά τους, αλλά αυτό δεν λύνει το υποβόσκον πρόβλημα. Η οικιακή εργασία είναι μια γενική έννοια, που είναι αρκετά ακαθόριστη και που εξαρτάται από τις κοινωνικές δομές. Ωστόσο, το κίνημα « Wages for Housework” έβαλε το δάχτυλο στο ίδιο το πρόβλημα και απέδειξε ότι είναι αναγκαίο να έχουμε μια πιο ακριβή αντίληψη για το ρόλο της οικογένειας και της οικιακής εργασίας, όπως και της φροντίδας.
Οι σημερινές συγκεκριμένες συζητήσεις δείχνουν ωστόσο ότι πολλές γυναίκες έχουν πράγματι επαγγελματική δραστηριότητα και ότι η αμειβόμενη αναπαραγωγή (είτε μέσα στο νοικοκυριό είτε έξω, όπως για παράδειγμα στα νοσοκομεία) επίσης ανατίθεται κυρίως σε γυναίκες. Η πιο αποτελεσματική στρατηγική για να παλέψουμε για βελτιώσεις, είναι οι αγώνες στους χώρες εργασίας και με καμπάνιες υπέρ μιας καλύτερης ανάληψης της φροντίδας για όλους συνδυάζοντάς τες με καμπάνιες για καλύτερες συνθήκες εργασίας.
Αντίστροφα, στη διεκδίκηση για μισθό στην οικιακή εργασία, τίθενται πολλά ερωτήματα: Ποιός τον πληρώνει; Ποιό είναι το ύψος του; Μπορεί να αποτιμηθεί η οικιακή εργασία; Είναι παντού η ίδια; Μου φαίνεται ότι ένας αγώνας για περισσότερες θέσεις στους παιδικούς σταθμούς, για υψηλότερο ελάχιστο μισθό, για περισσότερα χρήματα για τα δημόσια σχολεία, για περισσότερο προσωπικό στην φροντίδα στα νοσοκομεία, για καλύτερες συνθήκες περίθαλψης από τα ταμεία και, κυρίως, για καλύτερες συντάξεις, που να παίρνουν υπόψη τους τις άδειες μητρότητας, χωρίς επομένως να πλήττουν τις γυναίκες, αποτελούν πολύ πιο συγκεκριμένες διεκδικήσεις και πιο πρόσφορες για συλλογικούς αγώνες.
Είδαμε τη συμπάθεια που μπορούν να συναντήσουν οι νοσοκόμες όταν κάνουν απεργίες ζητώντας περισσότερο προσωπικό, τη συμπάθεια απέναντι στους εκπαιδευτικούς που αγωνίζονται για καλύτερες συνθήκες εργασίας στα σχολεία. Αυτή είναι η ιδιομορφία των αγώνων στον αναπαραγωγικό τομέα και αυτός είναι και ο λόγος που μας φαίνεται σημαντικό το να κατανοήσουμε τη θεωρία που βρίσκεται από πίσω: το προσωπικό φροντίδας είναι υπεύθυνο για την άμεση αναπαραγωγή άλλων ανθρώπων. Δεν βρίσκεσαι σε μια αλυσίδα παραγωγής, που θα μπορούσες απλώς να την σβήσεις.
Αυτό σημαίνει ότι κάθε αγώνας πρέπει να διεξάγεται με εξαιρετικά πολιτικούς τρόπους και ότι πρέπει να σκεφτόμαστε όσους αγγίζονται άμεσα, τον πληθυσμό και τα τακτικά ζητήματα. Ένας αποτελεσματικός αγώνας μέσα σε ένα νοσοκομείο είναι ένα πολύ περίπλοκο ζήτημα, αν δεν θέλει κανείς να θέσει τη ζωή των αρρώστων σε κίνδυνο. Είναι ωστόσο δυνατός και, στην καλύτερη περίπτωση, οι ίδιοι οι ασθενείς, οι κοντινοί τους και οι εν δυνάμει ασθενείς γίνονται οι σύμμαχοί σου και μπορούν να ασκήσουν πολιτική πίεση πολύ μεγάλης εμβέλειας. Το ίδιο ισχύει και με τους παιδικούς σταθμούς: Η μακρόχρονη απεργία του 2015 δεν θα ήταν δυνατή χωρίς τις ομάδες αλληλεγγύης και δράσης των γονιών.
Ερώτηση : Ποιά είναι η κατάσταση του γερμανικού μαρξιστικού φεμινισμού σήμερα; Το κλασικό έργο της Lise Vogel « Marxism and the Oppression of Women – Toward a Unitary Theory », που γράφτηκε το 1983, αναμένεται να εκδοθεί σύντομα σε γερμανική μετάφραση : θα μπορούσες να μας μιλήσεις για τη σημασία μιας τέτοιας μετάφρασης για το γερμανικό μαρξιστικό φεμινισμό ;
Απάντηση : Σωστή ερώτηση. Τα τελευταία χρόνια, πολλές φορές μίλησα για μαρξισμό και για φεμινισμό σε ομάδες στο πανεπιστήμιο ή σε ομάδες βάσης του Die Linke και παρουσίασα και την Lise Vogel. Οι αντιδράσεις ήταν συχνά πολύ καλές. Πιστεύω ότι πολλές, ιδιαίτερα οι νέες, είναι άνθρωποι που ψάχνουν πιο βαθιές απαντήσεις στο ερώτημα του γιατί ο σεξισμός εξακολουθεί να είναι τόσο ριζωμένος στην κοινωνία. Και οι άνθρωποι αυτοί είναι κατά κάποιον τρόπο « νεοφώτιστοι ». Δεν γνώρισαν τις σκληρές αντιπαραθέσεις μεταξύ μαρξιστών και ριζοσπαστών φεμινιστριών της δεκαετίας του 1980.
Επιπλέον, η προκατάληψη που θέλει τον Μαρξ ως κάποιον καθαρά οικονομολόγο που δεν θα είχε ενδιαφερθεί παρά μόνο για την παραγωγή με οικονομίστικη έννοια είναι, βέβαια, πολύ διαδεδομένη. Το ότι ο μαρξισμός μπορεί να μας μάθει πολύ περισσότερα πράγματα για την κοινωνία μας, το ότι είναι ένα ζωντανό υλικό που μπορούμε να συνεχίσουμε να αναπτύσσουμε αποτελεί για πολλούς ανακάλυψη. Αλλά είναι και πολύ ανοικτοί σε αυτό. Όταν μιλάμε για μαρξισμό και για φεμινισμό στη Γερμανία, το όνομα που είναι το πιο γνωστό είναι αναμφισβήτητα η Frigga Haug. Με τα χρόνια, διατήρησε το διάλογο ανάμεσα σε μαρξισμό και φεμινισμό. Αλλά αυτός δεν είχε μεγάλη συνέχεια. Πιστεύω ότι ήρθε ο καιρός για νέους τρόπους ανάγνωσης, για νέες θεωρίες και για μια νέα γενιά μαρξιστριών φεμινιστριών στη Γερμανία.
Υπήρξαν επίσης και ορισμένες προσεγγίσεις γύρω από την έννοια του « υλιστικού φεμινισμού » ή της συλλογικής έκδοσης Feminismus und Marxismus, με την ευθύνη των Alexandra Scheele και Stefanie Wöhl. Στις συζητήσεις αυτές το βιβλίο της Vogel μπορεί να προσφέρει μια σημαντική μαρξιστική προσέγγιση. Πρέπει ωστόσο να πάρουμε υπόψη μας ότι το βιβλίο της Vogel χρονολογείται από τη δεκαετία του 1980. Είναι ακριβώς, μεταξύ άλλων, για αυτό που και εμείς γράψαμε το βιβλίο μας : θέλαμε να καταστήσουμε τη θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής προσβάσιμη για τις συζητήσεις που γίνονται εδώ, να την μεταφέρουμε στη Γερμανία και, κυρίως, για να αναπτύξουμε ορισμένες από τις ιδέες της.
Ερώτηση : Έχεις γράψει το δεύτερο κεφάλαιο του Kapital gegen Leben, που αφιερώνεται στο ρόλο του κράτους. Στηρίζεσαι ιδιαίτερα στις νεοφιλελεύθερες πολιτικές που διεξάγονται στο χώρο της υγείας στη Γερμανία. Σε τί νομίζεις ότι αυτό το παράδειγμα είναι σημαντικό για την ανάλυση του ρόλου που παίζει το κράτος στην κοινωνική αναπαραγωγή;
Απάντηση : Δουλεύω πολύ με βάση το παράδειγμα της υγείας, γιατί είναι ο χώρος που γνωρίζω καλύτερα. Αλλά και επειδή ο τομέας αυτός γνώρισε παγκοσμίως μια σημαντική εξέλιξη κατά τα τελευταία χρόνια. Δεν είναι καθόλου περίεργο που τα αριστερά ή σοσιαλδημοκρατικά εκλογικά κινήματα του Corbyn και του Sanders στράφηκαν πολύ γύρω από τα συστήματα υγείας. Οι αντιφάσεις στο χώρο αυτόν μας εμφανίζονται με ιδιαίτερα δραστικό τρόπο: ο καπιταλισμός παραμερίζει τις ανάγκες και την υγεία.
Ταυτόχρονα, το πράγμα μοιάζει αρκετά περίπλοκο: τα διάφορα κράτη διεξάγουν διαφορετικές πολιτικές υγείας, ακόμα και αν, προφανώς, έχουν και ορισμένες παρόμοιες τάσεις. Από μαρξιστική σκοπιά, στη Γερμανία, τίθεται προφανώς το ζήτημα του « κοινωνικού κράτους ». Στη Γερμανία, το αφήγημα σύμφωνα με το οποίο μια κοινωνική οικονομία της αγοράς θα ήταν η καλύτερη λύση είναι πολύ ισχυρό. Το γερμανικό κοινωνικό σύστημα συχνά εξυμνείται στις διεθνείς συζητήσεις σε επιδεικτική αντίθεση προφανώς με τις ΗΠΑ ή άλλες χώρες. Ωστόσο, είναι δικαιολογημένο να σκεφτούμε ότι, από τη μια, το κοινωνικό μας κράτος δεν είναι πλέον αυτό που ήταν και, από την άλλη, ότι οι κοινωνικές επενδύσεις του κράτους δεν είναι απλώς « κεκτημένα από τη βάση », αλλά είναι εν μέρη και εξαιτίας της υποστήριξης, για ιδιαίτερους λόγους, από ορισμένες καπιταλιστικές μερίδες.
Στο κείμενό μου, προσπάθησα επομένως να αναλύσω τον τρόπο με τον οποίο το λεγόμενο κοινωνικό κράτος υπήρξε ταυτόχρονα και δυναμικό προϊόν ταξικών συγκρούσεων αλλά και συμβιβασμός. Όλες οι κρατικές κοινωνικές μεταρρυθμίσεις δεν έγιναν μόνο για εμάς και δεν ήταν απλώς καρπός αγώνων. Πολλές από τις κρατικές κοινωνικές διευθετήσεις εξυπηρέτησαν συμφέροντα του κεφαλαίου. Υποστηρίζω μια διαφοροποιημένη αντίληψη για κάθε κρατική κοινωνική δομή και για καλύτερη κατανόηση της ατζέντας του Κεφαλαίου και της κυβέρνησης, ιδιαίτερα στο νεοφιλελευθερισμό.
Μη με παρεξηγήσετε: πιστεύω ότι το κοινωνικό κράτος ως τέτοιο καταπολεμήθηκε, αλλά και ότι ταυτόχρονα τα υποτιθέμενα μέτρα του κοινωνικού κράτους είναι ρυθμίσεις που πάνε προς την κατεύθυνση των συμφερόντων του κεφαλαίου. Το συμφέρον για κοινωνικό κράτος δεν είναι το ίδιο για την εργατική τάξη και για την αστική. Οι αστοί είναι συνεχώς σε μια προσπάθεια να προσαρμόσουν τις ρυθμίσεις στα συμφέροντα της αγοράς.
Ένα παράδειγμα από τον τομέα της υγείας: Από καπιταλιστική άποψη, έχει νόημα η ιδιωτικοποίηση ενός μεγάλου τμήματος του τομέα. Αυτό δεν το βλέπουμε μόνο στη Γερμανία. Από τη δεκαετία του 1990, υπάρχει η δυνατότητα να δημιουργηθούν « κέρδη » και στα νοσοκομεία. Ωστόσο, τα κέρδη αυτά στηρίζονται συχνά στην οργανωμένη χρηματοδότηση του κράτους, μέσω των ταμείων ασφάλισης υγείας, κλπ. Αυτό σημαίνει ότι οι « καπιταλιστές των νοσοκομείων » (Krankenhauskapitalisten) ιδιοποιούνται το κέρδος τους με παρασιτικό τρόπο. Αποκαθιστούν την « αληθινή εργατική δύναμη », αλλά δεν παράγουν τίποτα καινούργιο και δεν παράγουν υπεραξία για την κοινωνία. Και εδώ βλέπουμε πως τα ιδιωτικά νοσοκομεία ειδικεύονται σε επεμβάσεις που μπορούν να πουληθούν ως εμπορεύματα. Και προσπαθούν να μειώσουν στο ελάχιστο τις δραστηριότητες που δεν είναι πολύ επικερδείς, όπως οι « δαπανηρές », δηλαδή οι καθημερινές, φροντίδες.
Εδώ είναι που παρεμβαίνει το κράτος: ορισμένες από τις αναπαραγωγικές εργασίες απλώς δεν είναι κερδοφόρες, με άλλα λόγια δεν μπορούν να δοθούν σε εργολαβίες παρά μόνο σε περιορισμένο βαθμό, και ό,τι πάει πιο πέρα αναγκαστικά πρέπει να αναληφθεί είτε από την οικογένεια είτε από το κράτος. Πολλές από τις ενέργειες περίθαλψης, ιδιαίτερα η φροντίδα των ηλικιωμένων ατόμων, ανήκουν στο νοικοκυριό. Αλλά και εδώ το κράτος προσκρούει σε δυσκολίες. Μπορεί να έχει νόημα να οργανωθούν ορισμένες από τις ενέργειες σε κρατική κλίμακα, ούτως ώστε ένα ικανοποιητικό τμήμα της εργατικής δύναμης να παραμείνει διαθέσιμο στην αγορά. Ο καπιταλισμός σήμερα στη Γερμανία έχει μεγάλο συμφέρον να υπάρχει υψηλό ποσοστό απασχόλησης των γυναικών, πράγμα που σημαίνει ότι θα πρέπει να διοργανώσει δυνατότητες ανάληψης της οικιακής εργασίας και της εργασίας φροντίδας για να αποσυμφορήσει το νοικοκυριό/οικογένεια.
Ερώτηση : Σε ένα άρθρο της του 2014, που δημοσιεύτηκε στην επιθεώρηση Période, Simona de Simoni κινητοποιεί την έννοια της « καθημερινής ζωής » από φεμινιστική σκοπιά1. Με ποιά έννοια η σφαίρα αυτής της « καθημερινής ζωής » σου φαίνεται ως κατάλληλη για να ξανασκεφτούμε μια αντικαπιταλιστική φεμινιστική στρατηγική;
Απάντηση : Επίτηδες τιτλοφορήσαμε το βιβλίο μας Kapital gegen Leben (=Το κεφάλαιο κατά της ζωής), γιατί θέλαμε να δείξουμε πως ο καπιταλισμός διαπερνάει τη ζωή μας και την καθημερινότητά μας έως και τις μικρότερες πτυχές της και ότι ταυτόχρονα είναι θανατηφόρος. Δεν χρειάζεται να κοιτάξει κανείς τα sweatshops του « τρίτου κόσμου ». Γιατί αυτό αρχίζει στο κατώφλι της πόρτας μας: χιλιάδες άνθρωποι πεθαίνουν ετησίως στη Γερμανία εξαιτίας της έλλειψης προσωπικού στα νοσοκομεία. Αλλά η σύγκρουση συνεχίζει επίσης και πίσω από τους τοίχους του νοικοκυριού. Όταν μια οικογένεια τσακώνεται για το ποιός θα κρατήσει τα παιδιά, ποιος θα φροντίσει τη γιαγιά, ποιός θα καθαρίσει το σπίτι, κλπ., αυτό δεν είναι πλέον απλώς ένα « οικογενειακό πρόβλημα », αλλά η οικογένεια εκφράζει τις αντιφάσεις που της επιβάλλονται από την καπιταλιστική κοινωνία. Όταν ένα σχολικό έτος συρρικνώνεται στη Γερμανία, αυτό σημαίνει στην πραγματικότητα ότι ένα τμήμα των σχολικών πραγμάτων θα μετατεθεί στην οικογένεια, που πλέον θα πρέπει να δει αν θα μπορέσει να πληρώσει ενισχυτικά μαθήματα, για να μπορέσουν τα παιδιά να ολοκληρώσουν το σημαντικό σχολικό πρόγραμμα. Αυτά τα ερωτήματα τα θέτουμε καθημερινά στις οικογένειές μας ή με τους συγκατοίκους μας, αλλά δεν θα τα λύσουμε πλήρως από μόνοι μας, γιατί μόνο με αλλαγή κοινωνίας γίνεται.
Ερώτηση : Στο Βερολίνο που ζεις, έχεις επενδυθεί στη διοργάνωση της απεργίας των γυναικών. Τί απολογισμό κάνεις; Με ποιά έννοια η απεργία σου φαίνεται τακτικά αποτελεσματική για το φεμινιστικό αγώνα;
Απάντηση : Στη γερμανική αριστερά, υπάρχουν πολλές συζητήσεις για το μήπως η « απεργία των γυναικών » εξασθενεί την έννοια της απεργίας και μήπως πλήττει έτσι την κλασική οικονομική απεργία. Υπάρχει ένα τμήμα αλήθειας σε αυτό. Αλλά, ταυτόχρονα, βρίσκω όλη αυτή τη φασαρία για αυτό το ζήτημα αποπροσανατολιστική. Γνωρίσαμε πολλές « απεργίες εκπαίδευσης » (Bildungsstreiks) στα πανεπιστήμια και έχουμε και πολλές απεργίες μαθητών (Schülerstreiks) καθώς και Fridays for Future, όπου κανείς δεν έχει πρόβλημα με τον όρο « απεργία ». Εγώ πιστεύω ότι η έκφραση « απεργία των γυναικών » αντιπροσωπεύει μια αριστερή στροφή για το κίνημα της απελευθέρωσης των γυναικών.
Σκεφτόμαστε έτσι για πιο ριζοσπαστικά μέσα, για απεργίες και για κοινή δουλειά με τα συνδικάτα για το ζήτημα της καταπίεσης. Εγώ το βρίσκω αυτό πολύ καλό. Αλλά, βεβαίως, δεν είναι απλό και υπάρχουν συχνά και εμπόδια, όταν μια συμμαχία, ασφαλώς σημαντική αλλά που απέχει ακόμα πολύ από μια μαζική οργάνωση, καλεί τα συνδικάτα να συμμετάσχουν στην απεργία των γυναικών, δηλαδή σε γενική απεργία, και μετά απογοητεύονται από τα συνδικάτα που δεν εντάσσονται στην απεργία αυτή. Πιστεύω ότι πρέπει να ετοιμαστούμε σε μια σύγκρουση μακράς διάρκειας, αλλά για την οποία αυτό ακριβώς θα πρόκειται: να καταφέρουμε να συνεπάρουμε τα συνδικάτα στη βάση τους για το ζήτημα της απεργίας των γυναικών και του φεμινισμού, όπως και το να καταστήσουμε την απεργία ουσιαστικό μέσον για το νέο κίνημα των γυναικών. Μια « απεργία της οικιακής εργασίας » δεν μπορεί να είναι παρά συμβολική.
Ο στόχος είναι ασφαλώς να καταφέρουμε, στη Γερμανία και αλλού, να συσπειρώσουμε τα κοινωνικά κινήματα και τις μορφές τους διαμαρτυρίας μέσω των συνδικάτων καθώς και τη δημιουργία αριστερών δικτύων μέσα στα συνδικάτα. Είμαστε ακόμα στην αρχή. Αλλά είναι πολύ ενθαρρυντικό και βρίσκουμε προφανώς έτσι πολλά σημεία στήριξης στο ότι στη Γερμανία τα ανανεωμένα αριστερά κινήματα μέσα στα συνδικάτα βγαίνουν ενισχυμένα από τους τομείς της αναπαραγωγής: οι απεργίες στους παιδικούς σταθμούς και στα νοσοκομεία επέτρεψαν επίσης να αναπτυχθεί μια απεργιακή κουλτούρα και έχουν, προφανώς, ενισχυθεί μαζικά από τις γυναίκες.
Ερώτηση : Πολλές συζητήσεις για τη μετανάστευση έχουν ταρακουνήσει τις ευρωπαϊκές χώρες -και ιδιαίτερα τη Γερμανία. Θα μπορούσες να επανέλθεις σύντομα στη διασταύρωση ανάμεσα στις μεταναστευτικές πολιτικές και στο ζήτημα της κοινωνικής αναπαραγωγής;
Απάντηση : Στη Γερμανία υπάρχει, σε ένα τμήμα της αριστεράς, μια πλατιά συζήτηση για το εάν το « κάλεσμα για ανοιχτά σύνορα » και το σύνθημα « Refugees Welcome » πάει προς την κατεύθυνση του κεφαλαίου ή όχι. Λένε ότι το « Refugees Welcome » θα ερχόταν από τις μεσαίες τάξεις που θα αλλοτριώνονταν από τους « γερμανούς εργαζόμενους » και θα αποτελούσε μια επίθεση κατά του τρόπου ζωής τους. Οι άνθρωποι αυτοί υποστηρίζουν ότι το κεφάλαιο χρειάζεται μια ευέλικτη εργατική δύναμη στο νεοφιλελευθερισμό και μετακινεί έτσι εργαζόμενους πέρα από τα σύνορα. Αυτός θα ήταν επιπλέον και ένας λόγος για τον οποίο θα έπρεπε, ως αριστεροί, να είμαστε ενάντια στο άνοιγμα των συνόρων, καθώς άλλες χώρες θα απορροφούσαν έτσι την εκπαιδευμένη εργατική δύναμη (Brain-Drain).
Αυτό όμως είναι μια ερμηνεία που καθόλου δεν στέκει. Ασφαλώς υπάρχει, σε ορισμένες μερίδες του κεφαλαίου, ένα συμφέρον για να χρησιμοποιήσουν την εργατική δύναμη άλλων χωρών. Η Γερμανία, ακριβώς, έχει συνάψει συμφωνίες για μετανάστες εργαζόμενους (Gastarbeiterabkommen). Αυτοί ωστόσο λειτουργούν έτσι χωρίς να υπάρχει κανένα άνοιγμα συνόρων. Ωστόσο, η εμπειρία δείχνει πως το κράτος θέλει να ελέγχει τα σύνορα. Δεν πρόκειται επομένως per se για άνοιγμα ή για κλείσιμο των συνόρων, αλλά για το ποιός, με ποιές προϋποθέσεις, έχει ή δεν έχει το δικαίωμα να εισέλθει στην αγορά εργασίας. Από την άποψη του κεφαλαίου δεν είναι, επομένως, παράδοξο που ο γερμανός υπουργός υγείας, Jens Spahn, θέλει να περιορίσει το δικαίωμα ασύλου αφενός, αλλά και να περάσει συμφωνίες για να στρατολογήσει εργατική δύναμη περίθαλψης από την ανατολική Ευρώπη, αφετέρου.
Ένα άλλο επιχείρημα που χρησιμοποιείται είναι πως οι εργαζόμενοι αυτοί θα πίεζαν τους μισθούς και θα διέσπαγαν την εργατική τάξη. Ανάλογα επιχειρήματα είχαν χρησιμοποιηθεί και από τη σοσιαλδημοκρατία τον περασμένο αιώνα, για να αντιταχθεί στο δικαίωμα των γυναικών να ασκούν μισθωτή δραστηριότητα και να οργανώνονται συνδικαλιστικά. Ασφαλώς και το κεφάλαιο προσπαθεί να διασπάσει και να πιέσει τους μισθούς, αλλά η σωστή απάντηση από την αριστερά δεν ήταν ποτέ να συμμετάσχει σε αυτή τη διάσπαση, αλλά αντίθετα να αγωνιστεί από κοινού για καλύτερες συνθήκες εργασίας και για καλύτερη ποιότητα ζωής για όλους.
Η θεωρία της κοινωνικής αναπαραγωγής υπογραμμίζει το γεγονός ότι το κεφάλαιο και το κράτος εξαρτώνται από μια εργατική δύναμη που είναι ζωντανή, φτηνή και εύκολα αναπαραγόμενη. Και, αν χρειαστεί, θα προσπαθήσουν να προσαρμόσουν τη συνοριακή τους πολιτική σε αυτό. Ωστόσο, το κεφάλαιο δεν αποτελεί ομοιογενές μπλοκ, καθώς ορισμένες μερίδες του κεφαλαίου καταφεύγουν περισσότερο στη μετανάστευση εργατικής δύναμης από άλλες, που θέλουν να ενισχύσουν την εθνική αγορά. Η ειδικότερη ατζέντα τους στήνεται με βάση την κατάσταση και τους πολιτικούς συσχετισμούς δύναμης.
Ένα άλλο σημείο τομής βρίσκεται ειδικότερα στον αναπαραγωγικό τομέα. Το γερμανικό σύστημα υγείας δεν μπορεί καν να συλληφθεί χωρίς το προσωπικό περίθαλψης εκατοντάδων ανθρώπων από την ανατολική Ευρώπη και την Ασία, που ζουν σε ιδιωτικά νοικοκυριά και προσφέρουν πλήρεις υπηρεσίες, εν μέρει μέσω ανεπίσημων, και άρα πολύ επισφαλών, σχέσεων εργασίας. Το γερμανικό κράτος, βέβαια, δεν έχει κανένα συμφέρον να εφαρμόσει περισσότερες εγγυήσεις και δομές, γιατί αυτό επιτρέπει μια αναπαραγωγή με χαμηλό κόστος στην οικογένεια και επιτρέπει, έτσι, στις κρατικές δομές να εξοικονομούν πολύ χρήμα και εργασία. Ο αναπαραγωγικός τομέας δεν χαρακτηρίζεται έντονα μόνο από τις γυναίκες, αλλά και από τις μετανάστριες.
Συνέντευξη στην Selim Nadi
Μετάφραση στα ελληνικά: ΤΠΤ
1Simona de Simoni, « La “vie quotidienne” : une analyse féministe », Période, mars 2014.
[Για «4» τεύχος 4, περιεχόμενα, κλικ εδώ]
ΤΠΤ - "4" 
[…] Συζήτηση με την Ronda Kipka, Γερμανία: Γυναικείοι αγώνες και… […]