Για τα 80 χρόνια της 4ης Διεθνούς

του Michael Löwy

Δημοσιεύουμε εδώ την ελληνική μετάφραση ενός κειμένου που βασίζεται στην εισήγηση που έκανε ο Μικαέλ Λεβύ¹, στα αγγλικά, στο Διεθνές Ινστιτούτο Μόρφωσης και Έρευνας (IIRE-IIRF-IIER), στο Άμστερνταμ, στις 26 Οκτωβρίου 2018. Η εισήγησή του αυτή έχει μεταφραστεί και στα γαλλικά (βλ. Inprecor 657), ενώ επίσης μπορείτε να την παρακολουθήσετε επίσης διαδικτυακά στη διεύθυνση:.

1. Η γέννηση της διεθνούς αριστερής αντιπολίτευσης

Η αριστερή αντιπολίτευση στη Ρωσία είχε οπαδούς σε διάφορες χώρες, αλλά από το 1929 οργανώθηκε σε διεθνές δίκτυο, όταν ο Τρότσκι, που είχε απελαθεί στην Τουρκία, απεύθυνε ένα γράμμα στους αντιπολιτευόμενους. Μια πρώτη συνδιάσκεψη των μπολσεβίκων – λενινιστών (το όνομα που επιλέχθηκε για να χαρακτηρίσει το ρεύμα αυτό) θα γίνει στο Παρίσι τον Απρίλιο του 1930, με τη συγκρότηση μιας μικρής διεθνούς γραμματείας (Kurt Landau – που δολοφονήθηκε από τους σταλινικούς στην Ισπανία το 1937, Alfred Rosmer, Leon Sedov). Μια επόμενη συνδιάσκεψη έγινε στην Κοπεγχάγη το 1932, με τη συμμετοχή του Τρότσκι και άλλη μία το Φεβρουάριο του 1933, που ενέκρινε μια απόφαση 11 σημείων, που διεκδικεί την κληρονομιά των τεσσάρων πρώτων συνεδρίων της Κομμουνιστικής Διεθνούς (ΚΔ).

Μέχρι τότε ο προσανατολισμός της αντιπολίτευσης ήταν προς μια αναγέννηση της ΚΔ. Η απόφαση να ακολουθηθεί ο δρόμος της ρήξης και της οικοδόμησης μιας νέας Διεθνούς πάρθηκε, το 1933 σε μια διεθνή διάσκεψη, μετά τη νίκη του Χίτλερ χωρίς αντίσταση από το ΚΚ Γερμανίας, που απέρριψε, κατά τη διάρκεια εκείνων των κρίσιμων χρόνων, κάθε πολιτική ενιαίου αντιφασιστικού μετώπου. Τότε, τον Αύγουστο του 1933, συνήλθε στο Παρίσι μια διεθνής συνδιάσκεψη των αντιπολιτεύσεων στο σταλινισμό, από όπου προέκυψε ένα ντοκουμέντο γνωστό σαν «Η Διακήρυξη των Τεσσάρων»: της Κομμουνιστικής Διεθνιστικής Ένωσης (οι οπαδοί του Τρότσκι), του SAP (Εργατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα Γερμανίας) και δύο ολλανδικών οργανώσεων που σύντομα ενοποιήθηκαν σαν RSAP (Εργατικό Επαναστατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα) με ηγέτη τον Henk Sneevliet (που τουφεκίστηκε από τους ναζί κατά τον πόλεμο). Δυστυχώς, η πρωτοβουλία αυτή δεν είχε συνέχεια. Έτσι, όταν τον Ιούλιο του 1936 έγινε στη Γενεύη η πρώτη συνδιάσκεψη για την 4η Διεθνή, συμμετείχαν μόνο οι τροτσκιστές. Ωστόσο, η συνδιάσκεψη αυτή θεώρησε ότι δεν υπήρχαν ακόμη οι συνθήκες για την ανακήρυξη της νέας διεθνούς.

2. Η ίδρυση της 4ης Διεθνούς

Η ίδρυση της 4ης Διεθνούς έγινε το Σεπτέμβρη του 1938 στο σπίτι του Alfred Rosmer στο Perigny, προάστιο του Παρισιού. Οι συνθήκες ήταν τραγικές: οι Rudolf Klement και Leon Sedov, που είχαν αναλάβει την προετοιμασία του συνεδρίου, είχαν δολοφονηθεί από την Γκεπεού. Ανάμεσα σε εκείνους που συμμετείχαν στην μυστική συνάντηση ένας Ρώσος, ο Mark Zborowski γνωστός σαν «Etienne», ήταν πράκτορας της Γκεπεού.

Πρέπει να πούμε ότι ο Τρότσκι δεν είχε εγκαταλείψει την ιδέα μιας πλατύτερης Διεθνούς. Την εποχή εκείνη, σε ένα γράμμα του στον Marceau Pivert, έγραφε : «Οι μπολσεβίκοι – λενινιστές θεωρούν τον εαυτό τους σαν ένα τμήμα της Διεθνούς που οικοδομείται. Είναι έτοιμοι να δουλέψουν χέρι με χέρι με άλλες πραγματικά επαναστατικές ομάδες»². Το PSOP και το POUM θέλησαν να στείλουν παρατηρητές, αλλά αυτό δεν έγινε για λόγους συνωμοτικότητας.

Στο Συνέδριο συμμετείχαν άτομα από 11 χώρες, αλλά οι οργανώσεις που συνδέθηκαν βρίσκονταν σε 28 χώρες. Ανάμεσα σε εκείνους που συμμετείχαν στο Συνέδριο ήταν αρκετοί Γάλλοι (Pierre Naville, Yvan Crapeau), Βορειοαμερικανοί (Max Schachtmann, James P. Cannon), Βέλγοι (Leon Lesoil), Βραζιλιάνοι (Mario Pedrosa), Έλληνες (Μιχάλης Ράπτης, γνωστός και σαν «Πάμπλο»).

Το ιδρυτικό Συνέδριο υιοθέτησε ένα βασικό ντοκουμέντο, που μέχρι σήμερα παραμένει αναφορά για τους επαναστάτες μαρξιστές : το Μεταβατικό Πρόγραμμα.

3. Το Μεταβατικό Πρόγραμμα

Ενόψει του ιδρυτικού Συνεδρίου, ο Λέον Τρότσκι θα συντάξει ένα θεμελιώδες ντοκουμέντο: «Η θανάσιμη αγωνία του καπιταλισμού και τα καθήκοντα της 4ης Διεθνούς», γνωστό σαν «Το Μεταβατικό Πρόγραμμα». Όπως κάθε πολιτικό κείμενο, έχει τα όρια που αντιστοιχούν σε μια ιδιαίτερη ιστορική στιγμή. Το προφανέστερο είναι εκείνο που εμφανίζεται στον ίδιο τον τίτλο του ντοκουμέντου: η βεβαιότητα ότι ο καπιταλισμός βρίσκεται σε «θανάσιμη αγωνία», ότι οι παραγωγικές δυνάμεις έχουν σταματήσει να αναπτύσσονται, ότι η αστική τάξη έχει αποδιαρθρωθεί και ότι η οικονομική κρίση δεν έχει διέξοδο. Ωστόσο, ο Τρότσκι δεν πέφτει στην παγίδα της «μοιρολατρικής αισιοδοξίας»: έχει πλήρη συνείδηση ότι ο καπιταλισμός ποτέ δεν πρόκειται να πεθάνει από φυσικό θάνατο. Το μέλλον δεν είναι προδιαγεγραμμένο, ούτε καθορισμένο από τις «αντικειμενικές συνθήκες»: εάν ο σοσιαλισμός δεν θριαμβεύσει, η ανθρωπότητα θα γνωρίσει έναν νέο τρομερό πόλεμο, μια καταστροφή που απειλεί τον ίδιο τον ανθρώπινο πολιτισμό – λόγια προφητικά. Ο μαρξισμός του Τρότσκι αποδίδει έναν αποφασιστικό ρόλο στον «υποκειμενικό παράγοντα», στην συνειδητοποίηση και τη δράση του ιστορικού υποκειμένου: «όλα εξαρτώνται από το προλεταριάτο».

Το σημαντικό, το μεγαλοφυές, που εμπεριέχει αυτό το ντοκουμέντο είναι μια μέθοδος πολιτικής παρέμβασης, αυτό που μπορούμε να αποκαλούμε τη μέθοδο του μεταβατικού προγράμματος. Η μέθοδος αυτή, εμπνευσμένη από την εμπειρία της Οκτωβριανής Επανάστασης και των κοινωνικών αγώνων των δεκαετιών του 1920 και του 1930, έχει σαν σημείο εκκίνησης τη φιλοσοφία της πράξης του Μαρξ, δηλαδή την κατανόηση του ότι η κοινωνική συνείδηση των εκμεταλλευομένων, ο αυτομετασχηματισμός τους, η ικανότητα τους να γίνουν το ιστορικό υποκείμενο, εναπόκειται πριν απ’ όλα στην δική τους πρακτική, στη δική τους εμπειρία αγώνων και κοινωνικών συγκρούσεων.

Σε ρήξη με την παλιά σοσιαλδημοκρατική παράδοση του διαχωρισμού ανάμεσα σε ένα ρεφορμιστικό «μίνιμουμ πρόγραμμα» και ένα αόριστα σοσιαλιστικό «μάξιμουμ πρόγραμμα», ο Τρότσκι πρότεινε «μεταβατικές» διεκδικήσεις που, ξεκινώντας από το πραγματικό επίπεδο συνείδησης, τις άμεσες και συγκεκριμένες απαιτήσεις των εργαζομένων, θα οδηγήσουν σε σύγκρουση με τη λογική του καπιταλισμού, σε μια σύρραξη με τα συμφέροντα της μεγαλοαστικής τάξης. Για παράδειγμα: η κατάργηση του «εμπορικού απορρήτου» – ή του «τραπεζικού απορρήτου» – και ο εργατικός έλεγχος στα εργοστάσια, ή ακόμη η κινητή κλίμακα μισθών και εκείνη των ωρών εργασίας, σαν απάντηση στην ανεργία, καθώς και η απαλλοτρίωση των μεγάλων τραπεζών και η εθνικοποίηση του πιστωτικού συστήματος. Για άλλη μια φορά, πέρα από τη μία ή την άλλη διεκδίκηση, το κρίσιμο στοιχείο στο ντοκουμέντο αυτό είναι η διαλεκτική διαδικασία, η «μετάβαση» από το άμεσο στην αμφισβήτηση του συστήματος.

Εκείνο που εμπνέει το «Μεταβατικό Πρόγραμμα» του 1938 είναι, παρά τις τρομερές ήττες και κρίσεις του εργατικού κινήματος κατά τη δεκαετία του 1930, ένα ορθολογικό στοίχημα για τη δυνατότητα μιας επαναστατικής διεξόδου στα αδιέξοδα του καπιταλισμού, η ικανότητα των εργαζομένων να συνειδητοποιήσουν, μέσα από την πρακτική εμπειρία των αγώνων, τα θεμελιώδη συμφέροντα τους, με δυο λόγια ένα στοίχημα στη δυνατότητα των εκμεταλλευόμενων και καταπιεσμένων τάξεων να αναλάβουν να σώσουν την ανθρωπότητα από τη βαρβαρότητα και την καταστροφή. Το στοίχημα αυτό δεν έχει χάσει καθόλου την επικαιρότητά του στις αρχές του ΧΧΙ αιώνα.

4. Μια πολιτική και ηθική αναγκαιότητα

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι, από πολλές πλευρές, αυτή η ιδρυτική πράξη του 1938 δεν ήταν λογική: ενώ η 3η Διεθνής ιδρύθηκε το 1919, μετά από μια νικηφόρα επανάσταση, σε πλήρη άνοδο του επαναστατικού κύματος στην Ευρώπη, με τη συμμετοχή οργανώσεων που συγκέντρωναν δεκάδες ή και εκατοντάδες χιλιάδες μέλη, η 4η ανακηρύχθηκε σε πλήρη υποχώρηση του εργατικού κινήματος, όταν η Ευρώπη ήταν κοντά στη στιγμή που ο Βικτόρ Σερζ χαρακτήρισε «μεσάνυχτα του αιώνα», με αντιπροσώπους που εκπροσωπούσαν πολύ μικρές οργανώσεις (εκτός από τις ΗΠΑ και ίσως την Ελλάδα), μια μικρή παράνομη μάζωξη, με απουσία του σημαντικότερου ηγέτη της, που ήταν εξόριστος στο Μεξικό, χωρίς την υποστήριξη των σημαντικότερων κομμάτων, όπως το POUM, το γαλλικό PSOP, το γερμανικό SAP ή το ολλανδικό RSAP, που ήταν κοντά στην αριστερή αντιπολίτευση. Με δυο λόγια μια χούφτα απομονωμένων αμετανόητων, που ισχυρίζονται ότι οικοδομούν το «Παγκόσμιο κόμμα της σοσιαλιστικής επανάστασης». Ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ υπενθυμίζει τα επιχειρήματα των Πολωνών αντιπροσώπων (Hersch Mendel και Stefan Lamed) στο ιδρυτικό Συνέδριο: ο Μαρξ, ο Ένγκελς και ο Λένιν απέφυγαν να ιδρύσουν την 1η, τη 2η ή την 3η Διεθνή σε περιόδους υποχώρησης³.

Και όμως, η ρήξη με τη σταλινοποιημένη Κομιντέρν ήταν μια αναγκαστική πολιτική και ηθική αναγκαιότητα. Διέσωσε την κληρονομιά της ρώσικης επανάστασης και του κομμουνισμού από το σταλινισμό! Η ίδρυση της 4ης Διεθνούς επέτρεψε, χάρη σε ένα δραστήριο διεθνές δίκτυο, την ύπαρξη, για 80 χρόνια, μιας ανεξάρτητης επαναστατικής αριστεράς, ενώ οι μεγάλες μη σταλινικές οργανώσεις – το γερμανικό SAP, το ολλανδικό RASP, το ισπανικό POUM, το γαλλικό PSOP, το αγγλικό ILP κλπ –, που δεν θέλησαν να συνδεθούν με την νέα Διεθνή, έχουν εξαφανιστεί από καιρό. Επέτρεψε επίσης την ανανέωση της θεωρίας, της στρατηγικής και του προγράμματος του επαναστατικού μαρξισμού, χάρη στη συμβολή συντρόφων όπως ο Ερνέστ Μαντέλ και ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ, αλλά και χάρη στα παγκόσμια συνέδρια, που εργάστηκαν πάνω στο φεμινισμό, την οικολογία, το ζήτημα των LGBT, για να ανανεώσουν τη θεωρία, τη στρατηγική και το πρόγραμμα του επαναστατικού μαρξισμού.

Ασφαλώς, παραμένουμε ένα πολύ μικρό ρεύμα, μακριά από τις φιλοδοξίες των ιδρυτών, αλλά ένα ρεύμα που σήμερα – μόνο του ή σε ενότητα με άλλα αντικαπιταλιστικά ρεύματα, όπως στην Πορτογαλία ή στην Ισπανία – έχει μεγαλύτερη επιρροή από τους κληρονόμους της σταλινικής 3ης Διεθνούς.

Αν η Διεθνής μας παραμένει ζωντανή, αυτό το οφείλουμε όχι μόνο στους μεγάλους στοχαστές που εμπλούτισαν τη σκέψη μας και ενέπνευσαν την πρακτική μας, αλλά επίσης, και κυρίως, στους ανώνυμους αγωνιστές. Σε ένα συγκινητικό φόρο τιμής στον Roberto Mackenzie, ένα μαύρο αγωνιστή της οργάνωσής μας στην Κολομβία, που δολοφονήθηκε από τους παραστρατιωτικούς, ο Ντανιέλ Μπενσαΐντ επέμεινε σε αυτό το γεγονός: η επαναστατική ιστορία γράφεται από αυτούς τους ανώνυμους αγωνιστές, που αφιερώνουν τη ζωή τους στην υπόθεση της χειραφέτησης των καταπιεσμένων και των εκμεταλλευομένων.

Michael Löwy

1O Michael Löwy, μέλος της 4ης Διεθνούς, είναι κοινωνιολόγος και οικοσοσιαλιστής φιλόσοφος. Γεννήθηκε το 1938 στο Σάο Πάολο, στη Βραζιλία, και ζει στο Παρίσι, Γαλλία, από το 1969. Ομότιμος διευθυντής ερευνών στο γαλλικό εθνικό κέντρο ερευνών (CNRS) και καθηγητής στην ανώτατη σχολή ερευνών στις κοινωνικές επιστήμες, έχει γράψει πάρα πολλά βιβλία, που έχουν εκδοθεί σε 29 γλώσσες, μεταξύ των οποίων: “Η θεωρία της επανάστασης στο νέο Μαρξ” (Paris 1970, Maspero), “Τοπία αλήθειας – Εισαγωγή σε μια κριτική κοινωνιολογία της γνώσης” (Paris 1975, Anthropos), “Πατρίδες ή Πλανήτης; Εθνικισμοί και διεθνισμοί από τον Μαρξ ώς τις μέρες μας” (Lausanne 1997, Éditions Page 2), “Μπένιαμιν -Προειδοποίηση πυρκαγιάς, Μια ανάγνωση των θέσεων ‘Για την έννοια της ιστορίας’” (Paris 2001, Presses universitaires de France), “Franz Kafka, ανυπότακτος ονειροπόλος”(Paris 2004, Stock), “Οικοσοσιαλισμός” (Paris 2011, Mille et une nuits), “Το σιδερένιο κλουβί: Ο Max Weber και ο βεμπεριανός μαρξισμός” (Paris 2013, Stock, coll. « Un ordre d’idées »), “Επαναστατικές συγγένειες:Κόκκινα και μαύρα αστέρια” (σε συνεργασία με τον Ολιβιέ Μπεζανσενό -Paris 2014, Mille et une nuits), “Πλασματικό ιερό: Κοινωνιολογία και θρησκεία -φιλολογικές προσεγγίσεις” (Paris 2017, Éditions de l’éclat -μαζί με τον Erwan Dianteill). [Σημειώσεις του Inprecor].