Ο Ούγκο Τσάβες, η μπολιβαριανή επανάσταση και ο σοσιαλισμός
Tου Ανδρέα Κλόκε
Η νίκη του Τσάβες στο δημοψήφισμα του Αυγούστου 2004 και αργότερα στις δημοτικές εκλογές τη Βενεζουέλα, σταθεροποίησε προς το παρόν την «μπολιβαριανή επανάσταση» και την κυριαρχία του προέδρου, την ίδια στιγμή που οι ομάδες εκλογικής μάχης (UBE) στις πόλεις και δήμους, εξελίχθηκαν σε ένα σημαντικό ανεξάρτητο παράγοντα των πολιτικών αντιπαραθέσεων. Το κύριο μέτωπο της σύγκρουσης ωστόσο εξακολουθεί να υφίσταται ανάμεσα στο «τσαβικό στρατόπεδο» και την αντιδραστική αντιπολίτευση, που αντιπροσωπεύει ανεπιφύλακτα τα συμφέροντα της ντόπιας ολιγαρχίας και του αμερικάνικου ιμπεριαλισμού. Η ριζοσπαστικοποίηση αυτής της αντίθεσης τονίστηκε τους περασμένους μήνες σε διάφορες ομιλίες του Τσάβες που μιλάει τώρα για την αναγκαιότητα της «επανάστασης μέσα στην επανάσταση».
Στο φετινό Παγκόσμιο Κοινωνικό Φόρουμ του Πόρτο Αλέγκρε ο Τσάβες ενθουσίασε με τον λόγο του, κυρίως τους αριστερούς ακροατές, καθώς όπως είναι γνωστό έχει διαβάσει τη «διαρκή επανάσταση» του Λ. Τρότσκι και συμφωνεί με τα βασικά συμπεράσματά της. «Η άρνηση των δικαιωμάτων των λαών είναι ο δρόμος για τη βαρβαρότητα. Ο καπιταλισμός είναι η βαρβαρότητα. Κάθε μέρα που περνάει πείθομαι περισσότερο γι’ αυτό. Αρκετοί διανοούμενοι λένε ότι πρέπει να περάσουμε τα όρια του καπιταλισμού, αλλά θα ήθελα να προσθέσω ότι αυτό είναι αδύνατο μέσα στο πλαίσιο του καπιταλισμού. Ο καπιταλισμός πρέπει να ξεπεραστεί στο δρόμο για το σοσιαλισμό, τον αληθινό σοσιαλισμό, με ισότητα και δικαιοσύνη. Είμαι επίσης πεπεισμένος ότι αυτό είναι δυνατό να επιτευχθεί και μέσω της δημοκρατίας, αλλά όχι αυτού του είδους την δημοκρατία που επιβάλλει η Ουάσινγκτον.»
Ο δρόμος προς την εξουσία
Η σημερινή φάση αντιπαράθεσης με τη Δεξιά και τον ιμπεριαλισμό προέκυψε μέσα από τη βαθμιαία ανάταση του ταξικού αγώνα, από το 1989, όταν στο λεγόμενο «caracazo» εκατοντάδες χιλιάδες διαδηλωτών διαμαρτυρήθηκαν ενάντια στα νεοφιλελεύθερα μέτρα του σοσιαλδημοκράτη C.A. Perez, που είχε επιβάλει το ΔΝΤ. Ο Perez έπνιξε τις διαμαρτυρίες στο αίμα με αποτέλεσμα να σκοτωθούν χιλιάδες άνθρωποι από τις στρατιωτικές επεμβάσεις.
Το 1992 ο Τσάβες, ως ηγέτης ενός κύκλου αριστερών αξιωματικών, οι οποίοι με τη σειρά τους είχαν καλές σχέσεις με άλλες αριστερές δυνάμεις της χώρας, προσπάθησε χωρίς επιτυχία να ανατρέψει την κυβέρνηση Perez, με αποτέλεσμα να θεωρηθεί ο λαϊκός ήρωας της αντίστασης ενάντια στην αντεργατική πολιτική των κυβερνώντων. Το 1998 ο ίδιος κατάφερε να εκλεγεί πρόεδρος της χώρας και αμέσως προώθησε την επεξεργασία ενός πολύ προοδευτικού, για τα δεδομένα πάντα μιας αστικοβουλευτικής δημοκρατίας, «μπολιβαριανού» συντάγματος.
Τον Απρίλη 2002 η δεξιά αντιπολίτευση επιχείρησε να επανακαταλάβει την εξουσία μέσω μιας συνωμοσίας ενός κύκλου αξιωματικών και διαδηλώσεις, ενώ πρόεδρος του κράτους διορίστηκε ο επικεφαλής του συνδέσμου βιομηχάνων της Βενεζουέλα P. Carmona. Ο Τσάβες απελευθερώθηκε, δυο μέρες μετά την αρχική σύλληψη του και το δεξιό πραξικόπημα ηττήθηκε χάρη στην αυθόρμητη μαζική κινητοποίηση των υποστηρικτών του και την επέμβαση «μπολιβαριανών» στρατιωτικών.
Ο ίδιος, αντί να αξιοποιήσει την ευκαιρία και να ξεφορτωθεί μια και καλή την αντιδραστική αντιπολίτευση, κάλεσε τη Δεξιά αμέσως μετά τα γεγονότα να συνεργαστεί με την κυβέρνηση, με αποτέλεσμα η τελευταία να επιχειρήσει το σαμποτάρισμα της πετρελαϊκής βιομηχανίας το χειμώνα 2002-3. Εξάλλου σε κάθε κρίσιμη αντιπαράθεση μέχρι σήμερα έχει αποδειχθεί ότι ο Τσάβες δε στηρίζεται τόσο στις ηγετικές του ικανότητες ή στη σαφήνεια των πολιτικών που εφαρμόζει, όσο στην εκπληκτική μαχητικότητα των φτωχών λαϊκών στρωμάτων, που αγωνίζονται για να φράξουν πάση θυσία, το δρόμο της Δεξιάς προς την εξουσία.
Αυτοοργάνωση και misiones
Από την άλλη πρέπει να παραδεχθούμε ότι ο Τσάβες, που αναδείχθηκε σε σύμβολο αυτού του αγώνα, ανέπτυξε μια μορφή αυξανόμενης ευαισθησίας, τους περασμένους μήνες, απέναντι στις εργατικές και λαϊκές διεκδικήσεις. Οι εργαζόμενοι ασφαλώς υπερασπίζονται τις επιτυχίες των misiones («αποστολών»), των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων στον τομέα της υγείας, (χιλιάδες Κουβανοί γιατροί εργάζονται στη Βενεζουέλα), της παιδείας, της στέγης, όσο και της ανάπτυξης των πόλεων και δήμων, επιτυχίες που σε μεγάλο βαθμό κατακτήθηκαν με την αυτοοργάνωση των λαϊκών στρωμάτων. Οι επιτροπές των προαστίων και οι πολυάριθμες κινήσεις μαχητών παρακάμπτουν συνήθως τον κρατικό μηχανισμό, οι υπάλληλοι του οποίου είναι συνήθως δεμένοι στο παλιό καθεστώς, δουλεύουν αναποτελεσματικά και κρατούν στην πραγματικότητα μια εχθρική στάση απέναντι στις «αποστολές».
Η αύξηση και το δυνάμωμα των τοπικών επιτροπών και πρωτοβουλιών, αποτελούν προς το παρόν τον πιο σημαντικό παράγοντα για τη δημιουργία της ταξικής οργάνωσης και συνείδησης των εργαζομένων και υποδεικνύουν ότι η «επανάσταση μέσα στην επανάσταση» δεν είναι μια ανέφικτη ουτοπία, αλλά μια διαδικασία που ήδη έχει ξεκινήσει αν και ακόμα δεν έχει πάρει τη μορφή της δυαδικής εξουσίας. Σε κάθε περίπτωση η συσσώρευση των εμπειριών της αυτοοργάνωσης έχει γίνει αισθητή στη Βενεζουέλα και βρίσκεται σε εξέλιξη.
Αυτή η μεγάλη ανταπόκριση των φτωχών λαϊκών στρωμάτων στις «αποστολές» ήταν που παρότρυνε τον Τσάβες να προχωρήσει σε αυτό το δρόμο και να πάρει πιο ριζοσπαστικά μέτρα σε μια αντικαπιταλιστική λογική. Έτσι το μεγαλύτερο εργοστάσιο χαρτιού της χώρας με 2000 εργαζομένους, η «Βενεπάλ», που οι πρώην ιδιοκτήτες του είχαν οδηγήσει στη χρεοκοπία, κρατικοποιήθηκε και λειτουργεί τώρα κάτω από εργατικό έλεγχο. Αυτή η επιτυχία ενθάρρυνε τους εργαζομένους και άλλων επιχειρήσεων στον αγώνα για την υπεράσπιση των θέσεων εργασίας τους ενάντια στο σαμποτάρισμα των επιχειρηματιών που συμμετείχαν στην προσπάθεια πραξικοπήματος του Απρίλη 2002. Κάποια εργοστάσια διευθύνονται τώρα με τη συμμετοχή των εργαζομένων και ελέγχονται ουσιαστικά από τους εργάτες. (1)
Στην αγροτική μεταρρύθμιση ο Τσάβες προέβη σε κάποια, αν και προς το παρόν περιορισμένα, μέτρα απαλλοτρίωσης αγροκτημάτων προς όφελος των φτωχών αγροτών. Παρότι μόνο το 12% από τα 25 εκατ. κατοίκων ζουν στην ύπαιθρο, η ριζική μεταβολή των συνθηκών ιδιοκτησίας παραμένει βασικός στόχος μιας προοδευτικής προοπτικής, καθώς το 60% της καλλιεργήσιμης γης ανήκει στο 1% των γαιοκτημόνων, ενώ μόλις 6% της εύφορης γης καλείται να μοιραστεί το 75% των αγροτών. (2)
Για τη χρηματοδότηση των κοινωνικών μεταρρυθμίσεων ο Τσάβες επωφελήθηκε από τα έσοδα εξαγωγών πετρελαίου και προχώρησε σε αύξηση των κοινωνικών δαπανών στην περίοδο 1999-2004 από 12 στο 34% του κρατικού προϋπολογισμού. Κατά την ίδια περίοδο, δε δυσκολεύτηκε να αποπληρώσει τους τόκους των εξωτερικών χρεών στις τράπεζες των ιμπεριαλιστικών μητροπόλεων. Παρά τον πλούτο που αποκομίζει η χώρα από τις εξαγωγές του πετρελαίου, οι οποίες οδηγούνται κατά 85% στις ΗΠΑ και αποτελούν το 15% των συνολικών εισαγωγών του βόρειου γείτονα, η Βενεζουέλα πλήττεται από όλα τα φαινόμενα ακραίας ανισότητας και υπανάπτυξης όπως όλες άλλωστε οι χώρες της Λατινικής Αμερικής. Τα μεγάλα καπιταλιστικά συγκροτήματα, οι πελάτες τους και οι γραφειοκράτες της κρατικής διοίκησης, εξανεμίζουν τα τεράστια έσοδα, υφαρπάζοντας συστηματικά το μοχλό μιας πραγματικής οικονομικής και κοινωνικής ανάπτυξης. Το 80% του πληθυσμού ζει στα όρια της φτώχειας ή κάτω απ’ αυτό, ενώ η επισφαλής απασχόληση αναφέρεται στο 75% του ενεργού πληθυσμού. (3)
Το όνειρο του Μπολιβάρ
Ο Τσάβες επικαλείται τον απελευθερωτικό αγώνα του Σιμόν Μπολιβάρ, που απελευθέρωσε μέσα στον 19ο αιώνα, μεγάλο μέρος της Λατινικής Αμερικής από το ζυγό του αποικισμού, με όνειρο και την πολιτική ενοποίησή της. Η «δεύτερη» αντιιμπεριαλιστική ανεξαρτησία προϋποθέτει τη ρήξη με την οικονομική κυριαρχία των σημερινών μεγάλων καπιταλιστικών κέντρων. Ο Τσάβες, καθώς αναγνωρίζει ότι ο στόχος αυτός δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο στο πλαίσιο μιας ευρύτερης συσπείρωσης των χωρών της περιοχής, οδηγείται συμπερασματικά στην ενίσχυση των σχέσεων της Βενεζουέλας κυρίως με τη Βραζιλία.
Έτσι στο Πόρτο Αλέγκρε χαρακτήρισε τον ντα Σίλβα («Λούλα») φίλο και σύντροφό του και κάλεσε τον κόσμο των βραζιλιάνικων κοινωνικών κινημάτων να υπομένει την πολιτική του, παρά το γεγονός ότι ο ντα Σίλβα ακολουθεί πιστά τα χνάρια των νεοφιλελεύθερων συνταγών, την πολιτική των ψηλών επιτοκίων, των εξαγωγών μεγάλων αγροτικών επιχειρήσεων σε βάρος των άκληρων αγροτών και την αφαίμαξη της χώρας προς όφελος των μεγάλων ιμπεριαλιστικών τραπεζών δια μέσου και της αποπληρωμής των εξωτερικών χρεών. Ήταν ο ίδιος «αριστερός» ηγέτης που δε δίστασε να στείλει στρατεύματα στην Αϊτή στο πλαίσιο του διεθνούς ιμπεριαλιστικού καταμερισμού εργασίας, δείχνοντας στην πράξη ότι τα συμφέροντα των ισχυρότερων αστικών τάξεων της Λατινικής Αμερικής παραμένουν άρρηκτα δεμένα με αυτά της ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας.
«Ο Τσάβες έχει προτείνει τρεις βασικές πρωτοβουλίες: α) να ενοποιηθούν οι πετρελαϊκές επιχειρήσεις κάτω από μια κοινή διεύθυνση (Petrosur), β) να ιδρυθεί μια ενιαία τράπεζα της περιοχής με τα αποθέματα που έχουν ήδη συγκεντρωθεί σε όλες τις χώρες (Bansur) και γ) να ενισχυθούν οι εμπορικές σχέσεις για τη δημιουργία μιας κοινής ένωσης (ξεπερνώντας τις σημερινές ενώσεις Can-Mercosur) προς μια Comersur. Αυτές οι πρωτοβουλίες ενώ προσφέρουν σε μεγάλο βαθμό μια μορφή κάλυψης στις συμφωνίες που συνδέουν μερικές καπιταλιστικές ομάδες, σε καμιά περίπτωση δεν προωθούν, ούτε στο ελάχιστο, την αυτόνομη ενσωμάτωση που ο Τσάβες φιλοδοξεί να πετύχει. Μια τέτοια προοπτική προϋποθέτει τη διεξαγωγή μεταβολών, τις οποίες καμία από τις κεντροαριστερές κυβερνήσεις (δηλαδή της Βολιβίας, της Βραζιλίας, της Αργεντινής και της Ουρουγουάης), δεν είναι διατεθειμένη να υλοποιήσει.» (4)
Την ίδια στιγμή ο Τσάβες ενδυναμώνει και διευρύνει τις εμπορικές σχέσεις και εξαγωγές πετρελαίου με χώρες όπως η Κίνα, η Ρωσία , η Γαλλία (χώρα με τις δεύτερες μεγαλύτερες επενδύσεις στη Βενεζουέλα), που εξασφάλισαν πρόσφατα στη χώρα επενδύσεις μερικών δισ. δολαρίων. Μπορεί έτσι να μειώνεται η άμεση εμπορική εξάρτηση της χώρας από τις ΗΠΑ, αλλά σε καμία περίπτωση τα παραπάνω δεν ενσωματώνονται σε μια συνεπή αντιιμπεριαλιστική στρατηγική.
Η αδιαλλαξία των εχθρών του Τσάβες
Ωστόσο στον αστερισμό του κυρίαρχου νεοφιλελευθερισμού των ημερών μας, η παγκόσμια ελίτ δεν μπορεί να ανεχθεί ούτε κάποιες μετριοπαθείς αλλά πραγματικές μεταρρυθμίσεις, που ισοδυναμούν με μια μορφή ανακατανομής του κοινωνικού πλούτου προς όφελος των εργαζομένων.
Ένα είδος δηλαδή «αριστερό» – σοσιαλδημοκρατικής πολιτικής, για την οικοδόμηση ενός κοινωνικού κράτους, με την περίπτωση της Βενεζουέλας ν’ αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα. Οποιαδήποτε παρόμοια προσπάθεια ερμηνεύεται από το διεθνές κατεστημένο ως επίθεση στη «φυσιολογική» αύξηση του ποσοστού υπεραξίας των αστικών τάξεων σε παγκόσμια κλίμακα, δηλαδή της επιβαλλόμενης συρρίκνωσης των εργατικών εισοδημάτων και δικαιωμάτων.
Μετά την επανεκλογή Μπους στην καπιταλιστική μητρόπολη, η Βενεζουέλα μπήκε στο στόχαστρο της Ουάσινγκτον, καθώς η τσαβική ηγεσία είναι ένα από τα μεγαλύτερα εμπόδια στη δημιουργία της FTAA (Ζώνη Ελεύθερου Εμπορίου της Αμερικής) που η Ουάσινγκτον θέλει να επιβάλει. Σύμφωνα με την Condoleezza Rice ο Τσάβες αποτελεί «μια επικίνδυνη απειλή για την ευρύτερη περιοχή». Μια άμεση στρατιωτική επέμβαση των Αμερικάνων μέσα στο επόμενο διάστημα δεν είναι πολύ πιθανή, ωστόσο η Ουάσινγκτον άρχισε να αυξάνει την πίεση στη Βενεζουέλα μέσω της Κολομβίας και του ακροδεξιού της προέδρου Uribe. Με το σχέδιο «Κολομβία» και την πρόφαση της «καταπολέμησης της τρομοκρατίας» και των εμπόρων ναρκωτικών, η στρατιωτική «βοήθεια» ανέρχεται σε 3 δισ. δολάρια (μόνο το Ισραήλ παίρνει μεγαλύτερη υποστήριξη), ενώ η δύναμη των στρατευμάτων τριπλασιάστηκε πρόσφατα στους 267.000 στρατιωτικούς. Έτσι δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πλέον ότι ο αμερικάνικος ιμπεριαλισμός ετοιμάζεται, με τη βοήθεια των ανδρεικέλων του, για τον επόμενο γύρο συγκρούσεων.
Ο κοινός αγώνας όλων των γειτονικών λαών, είναι το μόνο που μπορεί να αποκρούσει αποτελεσματικά αυτόν τον κίνδυνο και να απαλλάξει την ευρύτερη περιοχή από την ιμπεριαλιστική κυριαρχία. Αυτός ο αγώνας για ανεξαρτησία και ενότητα της Λατινικής Αμερικής δε θα μπορέσει να ολοκληρωθεί χωρίς την ανατροπή του καπιταλιστικού εκμεταλλευτικού συστήματος.
Οι μεταρρυθμίσεις του Τσάβες, οι οποίες μόνο σχετικά λίγες επεμβάσεις πέτυχαν στην καπιταλιστική ιδιοκτησία μέχρι τώρα, αποδείχθηκαν αρκετές για να προκαλέσουν την οργή και το φόβο της αστικής τάξης και των προνομιούχων μεσαίων στρωμάτων, που αποτελείται από τους λευκούς απογόνους των αποικιοκρατών (περίπου 20% του πληθυσμού). Αυτοί είναι που αποτελούν τον πυρήνα της δεξιάς αντιπολίτευσης και παρακολουθούν με περίσσεια αλαζονεία και ρατσιστική περιφρόνηση, τις προσπάθειες της μεγάλης πλειοψηφίας των μεστίζο (μεικτής καταγωγής ιθαγενών και λευκών, 70% του λαού), των μαύρων (9%) και των ινδιάνων να μειώσουν ή να ξεπεράσουν το ταξικό χάσμα της κοινωνίας. (5)
Μερικά προσωρινά συμπεράσματα
Η πετρελαϊκή βιομηχανία είναι κρατικοποιημένη από το 1976, χρονιά κατά την οποία ιδρύθηκε και η PDVSA, η υπεύθυνη εταιρεία για την παραγωγή, διανομή και εξαγωγή πετρελαίου και φυσικού αερίου. Μετά την αντιδραστική απεργία του χειμώνα 2002-3, χιλιάδες στελέχη της απολύθηκαν από τον Τσάβες, χωρίς ωστόσο να αλλάξει ουσιαστικά η πετρελαϊκή πολιτική της κυβέρνησης. Η αρμόδια επιτροπή του ΟΗΕ διαπίστωνε το 2004 ότι «οι πολιτικές δυσκολίες της Βενεζουέλας (…) δεν εμπόδισαν την προσέλκυση νέων επενδύσεων από μεγάλες πολυεθνικές εταιρείες.»
Εξάλλου ο σχετικός νόμος του 1999 ευνοεί τέτοιες επενδύσεις, όπως οι πρόσφατες της γαλλικής TOTAL, ύψους 4 δις. δολαρίων, αλλά και των αμερικάνικων εταιριών Chevron Texaco, Conoco Philipsκαι Stabiloil που ανέρχονται στα 3.8 δισ. δολάρια. Ο Τσάβες από την πλευρά του επιδιώκει στενότερη συνεργασία με τη Βολιβία, την Petrobras (Βραζιλία) και την Ennuager (Αργεντινή), των οποίων ο βασικός εταίρος είναι η ισπανική Repsol. Η PDVSA ωστόσο παραμένει κάτω από γραφειοκρατική διεύθυνση και χαρακτηρίζεται από ανυπαρξία εργατικού ελέγχου, ο οποίος είναι ο μόνος έλεγχος που μπορεί να πλήξει την ιμπεριαλιστική κυριαρχία στον κρίσιμο ενεργειακό τομέα. (6)
Βασικό ανασταλτικό παράγοντα προς αυτή την κατεύθυνση αποτελεί η κρατική διοίκηση του Τσάβες, που αποτελείται σε μεγάλο βαθμό από οπορτουνιστές που δεν έπαψαν ποτέ να λειτουργούν ως όργανα της ολιγαρχίας και να υποσκάπτουν με την αναποτελεσματικότητά τους την επιτυχία των κοινωνικών προγραμμάτων. Τα όρια του Τσάβες γίνονται ξεκάθαρα αντιληπτά στην απροθυμία του να πάρει αποφασιστικά μέτρα ενάντια σε αυτόν τον ανίκανο και επικίνδυνο κρατικό μηχανισμό. Είναι εξάλλου αμφιλεγόμενο, σε ποιο βαθμό παραμένει το στράτευμα πιστό τον πρόεδρο, ιδιαίτερα οι υψηλόβαθμοι αξιωματικοί, την ίδια στιγμή που οι διευθυντές της αστυνομίας βρίσκονται στο πλευρό της δεξιάς αντιπολίτευσης.
Είναι γνωστό ότι «όποιος προχωράει σε μισή επανάσταση, σκάβει το δικό του τάφο» και, όπως ο Claudio Katz γράφει, «τα κατεψυγμένα κεκτημένα τείνουν να εξαφανιστούν. Αν η μπολιβαριανή διαδικασία φρενάρει, θα δούμε την επανάληψη εξελίξεων όπως συντελέστηκαν στο μεξικανικό PRI (για δεκαετίες μονοπωλιακό κόμμα εξουσίας) ή στον Περονισμό, που (…) μετατράπηκαν σε όργανα της άρχουσας τάξης.» (7) Και συνεχίζει σε άλλο σημείο: «Το λατινοαμερικανικό ηφαίστειο βράζει σε μια χώρα που εκφράζει την αντιιμπεριαλιστική αντίσταση μιας ευρύτερης περιοχής. Η δημιουργία νέων συνδικάτων όπως η UNT (οι επαναστάτες μαρξιστές παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο) και η λαϊκή αυτοοργάνωση μέσα στις misiones και στους μπολιβαριανούς κύκλους υποδεικνύουν ότι οι πρωταγωνιστές μιας ριζοσπαστικής αλλαγής έχουν ήδη ξεκινήσει να κινούνται.»
Έτσι η ακόλουθη εκτίμηση φαίνεται δικαιολογημένη: «Η υποστήριξή μας για τον Τσάβες ενάντια στην αντίδραση και τον ιμπεριαλισμό δε σημαίνει ότι ταυτιζόμαστε πολιτικά με τη στρατηγική της επανάστασης σε στάδια και τη διεύρυνση της δημοκρατίας. Αν και δεν αποκλείεται ότι ο Τσάβες πάει πιο μακριά από το αρχικό πρόγραμμά του, το μέλλον της μπολιβαριανής επανάστασης περνάει από την ανεξάρτητη κινητοποίηση των μαζών, τη συντριβή του αστικού κράτους και την εξουσία των εργαζομένων και του λαού. Είναι ολοφάνερο ότι αυτός ο αγώνας για το σοσιαλισμό δε θα περιοριστεί στη Βενεζουέλα.» (8)
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1) Gerard Combes: La lutte des classes au Venezuela, σε: Avanti (ρεύμα της LCR), 22-04-05
2) Serge Godard: Chavez refait le monde avec Cirac, σε: debatmilitant (ρεύμα της LCR), 18-03-05
3) Claudio Katz: Centre-gauche, nationalisme et socialisme, σε: Inprecor, Απρίλης 2005
4) Βλ. (3)
5) Βλ. (1)
6) Marcelo N.: Note sur le Venezuela: rectificatif et arguments, σε: debatmilitant, 15-04-05
7) Βλ. (3)
8) Βλ. (1)
ΤΠΤ - "4" 
