ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΣΤΑΘΜΟΙ ΤΗΣ ΠΟΡΕΙΑΣ ΤΟΥ ΠΑΣΟΚ:
από την 3η του Σεπτέμβρη στην μετάλλαξη
του Δημήτρη Α. Κατσορίδα*
Με αφορμή τη συμπλήρωση 30 χρόνων από τη «Διακήρυξη της 3ης Σεπτέμβρη», στο προηγούμενο τεύχος του Σπάρτακου δημοσιεύσαμε το άρθρο του σ. Παντελή Αυθίνου «ΠΑΣΟΚ: Από την 3ητου Σεπτέμβρη στην αγκαλιά του νεοφιλελευθερισμού» που επιχείρησε μια κριτική αποτίμηση της μέχρι τώρα πορείας του ΠΑΣΟΚ. Σ’ αυτό το τεύχος, δημοσιεύουμε μια παρουσίαση της ιστορικής πορείας του ΠΑΣΟΚ σε μορφή χρονικού γραμμένη από το σ. Δημήτρη Κατσορίδα, που δεν μπορέσαμε για λόγους χώρου να συμπεριλάβουμε στο τεύχος Σεπτεμβρίου.
- Η πρώτη περίοδος: 1974-1981
Στις 3η Σεπτέμβρη 1974 δίνεται στη δημοσιότητα η περίφημη Διακήρυξη ίδρυσης του ΠΑΣΟΚ, του οποίου πρόδρομος υπήρξε το Πανελλήνιο Απελευθερωτικό Κίνημα (ΠΑΚ).
Στις 15 Σεπτεμβρίου 1974 γίνεται έκκληση στον λαϊκό παράγοντα να αναλάβει δράση και μέσα από Επιτροπές Πρωτοβουλίας να οργανώσει το κόμμα του με τη μέθοδο της Αυτοοργάνωσης (Περισσότερα σχετικά με την αυτοοργάνωση βλέπε Δ. Λιβιεράτος, «Οι επιτροπές πρωτοβουλίας», Κυριακάτικη Ελευθεροτυπία, 5/9/2004). Η λαϊκή ανταπόκριση ξεπέρασε κάθε προσδοκία και σε σύντομο χρονικό διάστημα δημιουργήθηκαν παντού επιτροπές βάσης του ΠΑΣΟΚ, σπάζοντας το κλίμα φοβίας και τρομοκρατίας που είχε επιβάλλει μέχρι τότε η Δεξιά μετά τον εμφύλιο πόλεμο, γεγονός που αποδεικνύει ότι η ίδρυση του ΠΑΣΟΚ ήταν μια κοινωνική αναγκαιότητα. Σύμφωνα με προφορική μαρτυρία του ιστορικού Δ. Λιβιεράτου και μέλους της πρώτης Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ, η ιδέα ανήκε στον Γ. Δαλαβάγκα, επίσης μέλος της πρώτης Κ.Ε. του νεοσύστατου κινήματος.(1)
Στις 5 Οκτωβρίου 1974 η «Δημοκρατική Άμυνα» (Δ.Α.), η οποία ήταν, όπως και το ΠΑΚ, μια αντιδικτατορική οργάνωση, προσχωρεί στο ΠΑΣΟΚ. Στις 10 Οκτωβρίου δίνεται συνέντευξη τύπου του Α. Παπανδρέου και του Σάκη Καράγιωργα με τη συμμετοχή και άλλων κορυφαίων στελεχών μιας μικτής επιτροπής που διαπραγματεύτηκε την αναγνώριση του ΠΑΚ και της Δ.Α. ως συνιδρυτές και ισότιμους εταίρους του ΠΑΣΟΚ, και ταυτόχρονα ανακοινώνονται τα ονόματα της πρώτης Κεντρικής Επιτροπής του ΠΑΣΟΚ, η οποία αποτελέιται από 75 μέλη. Η συνέντευξη του Α. Παπανδρέου μεταξύ άλλων έλεγε τα εξής: «…Η πρωτοβουλία που ανέλαβα για τη δημιουργία ενιαίου σοσιαλιστικού κινήματος στη χώρα μας, οδήγησε στη ενοποίηση των δυνάμεων που προέρχονται από τις αντιστασιακές οργανώσεις ΠΑΚ και Δημοκρατική Άμυνα και άλλες ομάδες του δημοκρατικού σοσιαλιστικού χώρου, όπως το εργατικό σοσιαλιστικό κόμμα. Μετά από ουσιαστικές και γόνιμες διαπραγματεύσεις, οι δυνάμεις αυτές αποφάσισαν να αποτελέσουν τις συνιδρυτικές κινήσεις του ΠΑΣΟΚ» (Βλέπε εφημερίδα Έθνος, 3 Σεπτεμβρίου 2003, σελ. 14-15, με τίτλο: «Πώς έφτασαν σε συμφωνία με το ΠΑΚ και με την Άμυνα»).
Στις 17 Νοεμβρίου 1974 γίνονται οι πρώτες, μετά τη δικτατορία, εκλογές και το ΠΑΣΟΚ παίρνει 13,85%, εκλέγοντας δώδεκα βουλευτές.
Στις 16 και 17 Μαρτίου 1975 γίνεται το προσυνέδριο του ΠΑΣΟΚ με τη συμμετοχή 500, περίπου, αντιπροσώπων και εκλέγεται για πρώτη φορά Κεντρική Επιτροπή (Κ.Ε.), η οποία αποτελείται από 88 μέλη. Στις 13 Απριλίου συνεδριάζει η Κ.Ε. και εκλέγει το Εκτελεστικό Γραφείο (Ε.Γ.), το οποίο αποτελείται από τους Ανδρέα Παπανδρέου, Άκη Τζοχατζόπουλο, Κώστα Σημίτη, Γιάννη Τσεκούρα, Δημήτρη Λιβιεράτο, Σήφη Βαλυράκη και Θανάση Τσούρα. Επίσης, το 1975, κυκλοφορεί η εφημερίδα «Εξόρμηση», που ήταν το δημοσιογραφικό όργανο του ΠΑΣΟΚ, της οποίας η έκδοση σταματά τη δεκαετία του 1990.
Τον Ιούνιο του 1975 ξεσπάει έντονη εσωκομματική κρίση στο ΠΑΣΟΚ. Συγκεκριμένα, στις 6 Ιουνίου παραιτούνται 45 μέλη της Κ.Ε., οδηγώντας το όργανο σε κρίση. Πρόκειται για στελέχη που προέρχονται από τη Δημοκρατική Άμυνα (Δ.Α.). Η Δ.Α. διαγράφεται και συγκροτείται νέα Κ.Ε. και νέο Ε.Γ.
Το 1976 εκδηλώνονται κι άλλες εσωκομματικές κρίσεις. Διαγράφεται από το ΠΑΣΟΚ η κίνηση της Οριζόντιας Διασύνδεσης, η οποία είχε γίνει από τα κάτω, δηλαδή με τον συντονισμό πολλών Τοπικών Οργανώσεων (Τ.Ο.) της Αθήνας, οι οποίες ζητούσαν δημοκρατικές διαδικασίες και εκλογή όλων των οργάνων του νεοσύστατου κινήματος. Πρωταγωνιστικό ρόλο στην οργάνωση της Οριζόντιας Διασύνδεσης έπαιξαν οι υποστηρικτές της εφημερίδας «Ξεκίνημα», η οποία κυκλοφορούσε μέχρι τότε νόμιμα μέσα στις Τ.Ο. και έβγαινε από άτομα τροτσκιστικής προέλευσης. Η ομάδα γύρω από το Ξεκίνημα, παρ’ ότι διαγράφτηκε το 1976, εξακολουθούσε να στηρίζει κριτικά το ΠΑΣΟΚ και να έχει υποστηρικτές σε ορισμένες Τ.Ο. και χώρους νεολαίας του, μέχρι το 1992, όπου έκτοτε η πλειοψηφία των υποστηρικτών της αποφάσισε την αποχώρηση από το ΠΑΣΟΚ και την πορεία ανεξάρτητης δράση με την ονομασία Σοσιαλιστική Διεθνιστική Οργάνωση (ΣΔΟ). Ένα τμήμα των υποστηρικτών της εφημερίδας «Ξεκίνημα» παρέμεινε στο ΠΑΣΟΚ, όπου την πρωτομαγιά του 1993 κυκλοφόρησαν την εφημερίδα «Σοσιαλιστική Έκφραση».
Τον Ιούλιο του 1976 παραιτείται από την Κ.Ε. και από μέλος του κινήματος ο Δ. Λιβιεράτος, διότι θεώρησε ότι το ΠΑΣΟΚ άρχισε να γραφειοκρατικοποιείται και να χάνει τη δυναμική και τη ζωντάνια που είχε όταν πρωτοδημιουργήθηκε με την αυτοοργάνωση και τις Επιτροπές Πρωτοβουλίας. Μέχρι τον Οκτώβριο του ίδιου έτους παραιτείται από την Κ.Ε. και από μέλος του κινήματος και ο Γ. Δαλαβάγκας, ο οποίος μαζί με άλλα στελέχη που αποχώρησαν ή διαγράφτηκαν από το ΠΑΣΟΚ, δημιούργησαν την «Πολιτική Κίνηση της 3ης Σεπτέμβρη», όπου από τον Ιανουάριο του 1977 κυκλοφόρησαν το περιοδικό «Ενότητα».
Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου εμφανίστηκε σοβαρή κρίση στην φοιτητική οργάνωση του ΠΑΣΟΚ, την ΠΑΣΠ, από την οποία διαγράφτηκαν πάρα πολλά στελέχη της, έχοντας σημαντικό αντίκτυπο στη νεολαία του κινήματος.
Στις 8-10 Ιουλίου 1977 συγκαλείται η Α΄ Πανελλήνια Συνδιάσκεψη του ΠΑΣΟΚ με τη συμμετοχή 950 περίπου αντιπροσώπων, από την οποία εκλέγεται η νέα Κ.Ε. και από αυτή το νέο Ε.Γ. Το ΠΑΣΟΚ έχει 27.000 μέλη και 500 περίπου Τ.Ο. σε όλη τη χώρα.
Στις 20 Νοεμβρίου 1977 γίνονται οι δεύτερες εκλογές και το ΠΑΣΟΚ παίρνει 25,34%, εκλέγει 93 βουλευτές και αναδεικνύεται σε αξιωματική αντιπολίτευση, μπαίνοντας έκτοτε σε τροχιά κυβερνητικής πορείας.
Στις 25-26 Φεβρουαρίου 1978 πραγματοποιείται η περίφημη 2η Σύνοδος της Κ.Ε., στην οποία αποφασίζεται η στρατηγική της Εθνικής Λαϊκής Ενότητας (ΕΛΕ), όπου ξεκαθαρίζονται οι πολιτικοί-οργανωτικοί στόχοι του ΠΑΣΟΚ και η πολιτική των συμμαχιών του. Απευθύνεται σε όλους τους Έλληνες, καλώντας τους να ξεπεράσουν τις κομματικές τους προτιμήσεις και να στρατευθούν σε ένα παλλαϊκό κίνημα για την Εθνική Ανεξαρτησία, τη Δημοκρατία και τη σοσιαλιστική αλλαγή.
Στις Δημοτικές εκλογές του Οκτώβρη 1978 το ΠΑΣΟΚ κερδίζει αρκετούς Δήμους, ενώ οι τρεις μεγάλες πόλεις (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Πειραιάς) εκλέγουν δημοκρατικούς δημάρχους.
Στις 23-25 Φεβρουαρίου 1979 πραγματοποιείται η 5η Σύνοδος της Κ.Ε., η οποία ασχολείται με την οργανωτική δομή του ΠΑΣΟΚ. Ουσιαστικά εκεί χαράσσονται τα χαρακτηριστικά μιας μαζικής και πρωτοπόρας οργάνωσης εξουσίας, όπως διατυπώνονται στις αποφάσεις της εν λόγω Συνόδου.
Στις 23 και 24 Φεβρουαρίου 1980 συνέρχεται η 6η Σύνοδος της Κ.Ε., κατά την οποία διατυπώνονται οι άξονες άσκησης μιας ενδεχόμενης κυβερνητικής πολιτικής.
Τον Σεπτέμβριο του 1980 διαγράφηκε από το ΠΑΣΟΚ το μέλος της Κ.Ε., Λ. Τζιόλας, επειδή έκανε στη Θεσσαλονίκη ξεχωριστή Γιορτή Νεολαίας. Μαζί του διαγράφτηκαν τέσσερα άτομα από την κλαδική οργάνωση του ΟΤΕ (Π. Εμμανουηλίδης, Μ. Ντίνας, Θ. Παπαδόπουλος, Γ. Σιδηρόπουλος) και αρκετοί από την κλαδική της ΔΕΗ. Ορισμένοι από αυτούς επανήλθαν. Όμως, οι περισσότερες διαγραφές έγιναν σε στελέχη της Νεολαίας ΠΑΣΟΚ, κυρίως από τη σπουδάζουσα, δημιουργώντας εκείνη την εποχή έντονη εσωκομματική κρίση στο χώρο της νεολαίας. Μεταξύ των πιο γνωστών στελεχών της σπουδάζουσας που διεγράφησαν ήταν ο Χ. Μήλιος, οι αδελφοί Δημητριάδη, ο Σαμαράς και ο Β. Χωραφάς από τη σπουδάζουσα Αθήνας. Αργότερα, μαζί με τον Δ. Τζουβάνο, ο οποίος ήταν κι αυτός διαγραμμένος, αλλά εξακολουθούσε να διατηρεί σχέση με το ΠΑΣΟΚ, ιδιαίτερα στον σπουδαστικό χώρο, κυκλοφόρησαν το περιοδικό «Φυλλάδιο» και δημιούργησαν την πολιτική κίνηση Ενότητα Μαρξιστών Σοσιαλιστών (ΕΜΑΣ).
Τον Ιούλιο του 1981 το ΠΑΣΟΚ παρουσιάζει το κυβερνητικό του Πρόγραμμα, το οποίο ονομάζει «Συμβόλαιο με το λαό», του οποίου βασικές δεσμεύσεις, όσον αφορά την κοινωνικοποίηση των βασικών τομέων παραγωγής, δηλαδή η επαγγελία της σοσιαλιστικής αλλαγής και η ρήξη με την άρχουσα τάξη ουδέποτε πραγματοποιήθηκαν.
- Η πρώτη φάση κυβερνητικής θητείας του ΠΑΣΟΚ (1981-1989)
2.1. Η περίοδος 1991-85. Από τα λόγια στην πράξη
Η 18 Οκτώβρη 1981 είναι μια ιστορική μέρα για το λαϊκό κίνημα. Το ΠΑΣΟΚ καταλαμβάνει την εξουσία με ποσοστό 48% και 172 βουλευτές, ενώ μαζί με τις υπόλοιπες δυνάμεις της Αριστεράς διαθέτουν ένα ποσοστό της τάξης του 60%, δηλαδή μια απόλυτη πλειοψηφία.
Στις 26 Μαρτίου 1982 συγκαλείται η 9η Σύνοδος της Κ.Ε., στην οποία διατυπώνεται η θέση περί διαφοράς μεταξύ κυβέρνησης και κόμματος. Η εν λόγω άποψη ουδέποτε εφαρμόστηκε. Απεναντίας, πολλά μέλη και στελέχη απορροφήθηκαν στη στελέχωση του κρατικού μηχανισμού, με αποτέλεσμα την αποψίλωση της κομματικής οργάνωσης, η οποία και ατόνησε.
Στις 30 Ιουλίου 1983 γίνεται η περίφημη Σύνοδος της Χαλκίδας, όπου η Κ.Ε. διατυπώνει πρόταση προς τις δυνάμεις της πέραν του ΠΑΣΟΚ Αριστεράς για συνεργασία. Η Αριστερά αρνείται να συζητήσει την εν λόγω πρόταση και έτσι χάνει την ευκαιρία να απευθυνθεί στην βάση του ΠΑΣΟΚ, να προβάλλει ένα πρόγραμμα ριζοσπαστικών αλλαγών με κατεύθυνση το σοσιαλιστικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και να εκθέσει μ’ αυτό τον τρόπο την ηγετική ομάδα του ΠΑΣΟΚ, η οποία, όπως αποδείχτηκε, δεν είχε πιστέψει ποτέ σ’ αυτό τον στόχο.
Στις 10-14 Μαΐου 1984 γίνεται το 1ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, δηλαδή έντεκα χρόνια μετά την ίδρυσή του. Ο Α. Παπανδρέου, ο οποίος είναι και ο μοναδικός υποψήφιος για τη θέση του προέδρου του κινήματος εκλέγεται δια βοής. Είναι μια «καινούρια» διαδικασία, όπου αντί ο πρόεδρος να εκλέγεται από την Κ.Ε., εκλέγεται έκτοτε από το Συνέδριο, κάνοντάς τον ουσιαστικά αυτόνομο «υπερόργανο», που λογοδοτεί μόνο στο Συνέδριο και πουθενά αλλού. Εκλέγεται νέα Κ.Ε. από 140 μέλη. Το ΠΑΣΟΚ έχει φτάσει τα 200.000 μέλη.
Στις 17 Ιουνίου του ίδιου έτους γίνονται οι ευρωεκλογές. Η Δεξιά, με αρχηγό της τον Ε. Αβέρωφ, επιλέγει μια μετωπική πολιτική σύγκρουση εφ’ όλης της ύλης, καλλιεργώντας κλίμα φανατισμού και τραμπουκισμού, προκειμένου να πετύχει μια πρώτη νίκη κατά του ΠΑΣΟΚ. Η πολιτική και κοινωνική πόλωση είναι μεγάλη και φέρνει το αντίθετο αποτέλεσμα από αυτό που επιδίωκε η Δεξιά, συσπειρώνοντας ουσιαστικά τον κόσμο του ΠΑΣΟΚ. Το ΠΑΣΟΚ έρχεται, πάλι, πρώτο κόμμα ξεπερνώντας τη Νέα Δημοκρατία κατά τρεις ποσοστιαίες μονάδες, η οποία οδηγείται σε αντικατάσταση του Ε. Αβέρωφ από την ηγεσία του κόμματος, ο οποίος κι αυτός είχε αντικαταστήσει τον Γ. Ράλλη που χρεώθηκε την ήττα των εκλογών του 1981. Τον Ε. Αβέρωφ αντικατέστησε ο Κ. Μητσοτάκης.
Τον Μάρτιο του 1985 λήγει η θητεία του Προέδρου της Δημοκρατίας και το ΠΑΣΟΚ πρέπει να κάνει την πρότασή του. Εν τω μεταξύ αναπτύσσεται έντονη φιλολογία ότι το ΠΑΣΟΚ θα υποστηρίξει εκ νέου για Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Κ. Καραμανλή. Εξάλλου δεν είναι και λίγα τα στελέχη της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ που υποστηρίζουν την υποψηφιότητα Καραμανλή. Είναι μια δύσκολη περίοδος για το κίνημα, καθώς ξεσπά έντονη εσωκομματική αντιπαράθεση για το αν θα πρέπει να ψηφιστεί, ξανά, ο Κ. Καραμανλής για Πρόεδρος. Οι περισσότερες Τ.Ο. αντιδρούν, ενώ πολλά μέλη απειλούν ότι αν η ηγεσία υποστηρίξει την υποψηφιότητα Καραμανλή, ο οποίος ουσιαστικά εκπροσωπεί την σκληρή και συντηρητική Δεξιά, θα κλείσουν τις οργανώσεις βάσεις και θα παραδώσουν τα κλειδιά στην ηγεσία.
Στις 9 Μαρτίου συνέρχεται σε έκτακτη Σύνοδο η Κ.Ε. του ΠΑΣΟΚ για να αποφασίσει σχετικά με το θέμα της προεδρικής εκλογής. Έξω από τη συνεδρίαση είναι μαζεμένοι εκατοντάδες κόσμου, ο οποίοι αντιδρούν στην επανεκλογή του Καραμανλή. Ταυτόχρονα, όλο το προηγούμενο διάστημα υποστηρικτές της εφημερίδας «Ξεκίνημα», η οποία έχει διαγραφεί, όπως ήδη είπαμε, από το 1976 επειδή πρωτοστάτησε στην οργάνωση της Οριζόντιας Διασύνδεσης, αναπτύσσουν έντονη καμπάνια ενάντια στην υποστήριξη της επανεκλογής Καραμανλή, εκφράζοντας ουσιαστικά σε μεγάλο βαθμό με οργανωμένο τρόπο τη δυσαρέσκεια της βάσης του κινήματος. Ο Α. Παπανδρέου, λαμβάνοντας υπόψη την αντίδραση της βάσης και του κόσμου του ΠΑΣΟΚ αποφασίζει τη ρήξη. Προτείνει για Πρόεδρο της Δημοκρατίας τον Χ. Σαρτζετάκη και την αναθεώρηση του Συντάγματος στα άρθρα που αφορούν τις υπερεξουσίες του Προέδρου της Δημοκρατίας, οι οποίες πρέπει να μεταβιβαστούν στην κυβέρνηση και το κοινοβούλιο. Με τις ψήφους της Αριστεράς εκλέγεται ο Χ. Σαρτζετάκης, Πρόεδρος της Δημοκρατίας και για πρώτη φορά η Δεξιά αποκόπτεται από όλα τα κέντρα εξουσίας. Έτσι μια ολόκληρη εποχή κλείνει τον κύκλο της. Η απόφαση αυτή αναπτερώνει το ηθικό της βάσης του ΠΑΣΟΚ, που ξεπερνώντας αυτή την τόσο σημαντική κρίση οδεύει προς τις εκλογές με συσπειρωμένο όλο τον δημοκρατικό κόσμο.
2.2. Η δεύτερη κυβερνητική περίοδος (1985-89). Η αρχή της μεταμόρφωσης
Στις 2 Ιουνίου 1985 γίνονται κοινοβουλευτικές εκλογές υπό τη σκιά της προηγούμενης ρήξης για τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, όπου οι επιλογές της ηγεσίας του ΠΑΣΟΚ δικαιώνονται. Το ΠΑΣΟΚ παίρνει ένα ποσοστό της τάξης του 45,82%, εκλέγοντας 161 βουλευτές έναντι ποσοστού 40,84% της Δεξιάς.
Ωστόσο, το φθινόπωρο του 1985, η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ εξαγγέλλει το δίχρονο σταθεροποιητικό πρόγραμμα για την οικονομία, με το οποίο ουσιαστικά μεταβάλλεται η μέχρι τότε γραμμή πλεύσης και εγκαινιάζεται έκτοτε η μόνιμη πολιτική λιτότητας για τις εργαζόμενες τάξεις. Η πολιτική αυτή δημιουργεί νέα, μεγαλύτερη αυτή τη φορά, εσωκομματική κρίση, ιδιαίτερα με τα στελέχη του ΠΑΣΟΚ στους συνδικαλιστικούς χώρους, που αντιδρούν ανοιχτά και έντονα με την πολιτική λιτότητας. Ξεσπά μεγάλο απεργιακό κύμα. Η ηγεσία προχωρεί σε διαγραφές πολλών συνδικαλιστικών και όχι μόνο στελεχών, μεταξύ των οποίων ο Γ. Αρσένης, ο οποίος διαφώνησε με το σταθεροποιητικό πρόγραμμα λιτότητας. Η ΠΑΣΚΕ, δηλαδή η συνδικαλιστική παράταξη του ΠΑΣΟΚ στους εργατικούς χώρους, διασπάται. Η εξέλιξη αυτή αλλάζει τους συσχετισμούς στο εσωτερικό της Γενικής Συνομοσπονδίας Εργατών Ελλάδος (ΓΣΕΕ), όπου η πλειοψηφία περνά, σε συνεργασία με τους διαγραμμένους συνδικαλιστές του ΠΑΣΟΚ, στην Αριστερά, όπου κατόπιν δικαστικής απόφασης ανατρέπεται η εκλεγμένη διοίκηση της ΓΣΕΕ και διορίζεται νέα, ουσιαστικά, «μονοπαραταξιακή» από στελέχη της ΠΑΣΚΕ που είναι πιστά στη γραμμή της κομματικής νομιμότητας. Έτσι, επέρχεται διάσπαση και στο συνδικαλιστικό χώρο. Οι διαγραμμένοι συνδικαλιστές του ΠΑΣΟΚ ιδρύουν νέα συνδικαλιστική παράταξη: τη Σοσιαλιστική Συνδικαλιστική Εργατοϋπαλληλική Κίνηση (ΣΣΕΚ). Ο δε Γ. Αρσένης ιδρύει λίγο αργότερα το Ελληνικό Σοσιαλιστικό Κόμμα (ΕΣΚ). Εδώ είναι αναγκαίο να παρατηρήσουμε ότι το 1985 είναι το σημείο-καμπή προς τη μεταμόρφωση του ΠΑΣΟΚ σε αστικό κόμμα σοσιαλδημοκρατικής απεύθυνσης, εφόσον αλλάζει γραμμή πλεύσης στην οικονομική πολιτική προς νεοσυντηρητικές λογικές. Βέβαια, τα σημάδια είχαν φανεί από την πρώτη στιγμή που η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ ανέλαβε την κυβέρνηση και επέλεξε να χρησιμοποιήσει ως εργαλείο μετασχηματισμού το αστικό κράτος, αποφεύγοντας μια πολιτική ρήξης μ’ αυτό. Η πορεία του έκτοτε ήταν προδιαγεγραμμένη.
Τον Οκτώβριο του 1986, ένα χρόνο μετά τα μέτρα λιτότητας, γίνονται οι Δημοτικές εκλογές. Σπάει η συνεργασία των δημοκρατικών δυνάμεων και το ΠΑΣΟΚ ηττάται. Η Δεξιά κερδίζει και τους τρεις μεγάλους Δήμους της χώρας. Όμως, η ηγετική ομάδα και η κυβέρνηση του ΠΑΣΟΚ δεν λαμβάνουν το μήνυμα της λαϊκής δυσαρέσκειας.
Στις 29-31 Μαΐου 1987 συνέρχεται η 22η Σύνοδος της Κ.Ε. Λαμβάνοντας υπόψη τις παρενέργειες που δημιούργησε η κυβερνητική πολιτική και την κακή εσωκομματική κατάσταση αποφασίζει να δημιουργηθούν τα Συμβούλια Ανασυγκρότησης, καλώντας όλους τους παλιούς αγωνιστές να επανενταχθούν στο ΠΑΣΟΚ. Όμως, η κυβερνητική πρακτική δεν επιτρέπει τέτοιου τύπου ανοίγματα. Η προσπάθεια αποτυγχάνει.
Το 1988 ξεσπάει το σκάνδαλο Κοσκωτά, οι εφημερίδες στηρίζουν μαζικά τη Δεξιά και η σκανδαλολογία φτάνει στο έσχατο σημείο. Τον Αύγουστο ο Α. Παπανδρέου εισάγεται στο νοσοκομείο με σοβαρό καρδιολογικό πρόβλημα και μεταφέρεται εσπευσμένα στο Λονδίνο, όπου και υποβάλλεται σε εγχείρηση από τον καρδιοχειρουργό Μαγκντί Γιακούμπ.
-
Η απώλεια της εξουσίας (1989-1993)
Στις εκλογές του Ιούνη του 1989 το ΠΑΣΟΚ γνωρίζει την πρώτη του εκλογική ήττα, χάνοντας την κυβέρνηση. Όμως, παρά τις τόσες επιθέσεις που δέχεται από τα άλλα κόμματα και τις προβλέψεις περί καταποντισμού του, εξακολουθεί και διατηρεί τον βασικό κορμό των δυνάμεών του, συγκεντρώνοντας ένα ποσοστό της τάξης του 39,11%, και εκλέγει 125 βουλευτές. Παρ’ όλ’ αυτά, δεν μπορεί να συγκροτηθεί αυτοδύναμη κυβέρνηση. Ακολουθεί η συγκυβέρνηση Τζανετάκη με την ανίερη συμμαχία της Δεξιάς με τον ενιαίο τότε Συνασπισμό της Αριστεράς (ΚΚΕ-ΕΑΡ). Ο μόνος, ο οποίος διαφώνησε στη Βουλή με την επιλογή της ηγεσίας του ενιαίου τότε Συνασπισμού, σώζοντας έτσι την τιμή της Αριστεράς, ήταν ο Κ. Κάππος. Το ΠΑΣΟΚ τίθεται υπό διωγμό και επιχειρείται η διάλυσή του. Τον Σεπτέμβριο παραπέμπεται με απόφαση της Βουλής ο Α. Παπανδρέου και άλλα στελέχη του ΠΑΣΟΚ, μεταξύ αυτών και ο Δ. Τσοβόλας, ως κατηγορούμενοι για τα σκάνδαλα του Κοσκωτά, του καλαμποκιού και των υποκλοπών. Εν τω μεταξύ ιδρύεται η Δημοκρατική Συμπαράταξη (Δ.Σ.) και μια μεγάλη μερίδα του λαού, καθώς επίσης και προσωπικότητες του πολιτικού φάσματος συσπειρώνονται γύρω από το ΠΑΣΟΚ. Μεταξύ αυτών που εντάχθηκαν στην Δ.Σ. ήταν ο Μανώλης Γλέζος, ο Αντώνης Μπριλλάκης, ο Γεράσιμος Αρσένης και άλλοι.
Τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου η χώρα οδηγείται ξανά σε εκλογές. Το ΠΑΣΟΚ ανεβάζει λίγο το ποσοστό του συγκεντρώνοντας 40,67% και εκλέγοντας 128 βουλευτές. Πάλι δεν μπορεί να σχηματισθεί κυβέρνηση. Για να μην υπάρξει νέα προσφυγή στις κάλπες, το ΠΑΣΟΚ προτείνει τη λύση της Οικουμενικής κυβέρνησης από όλα τα κόμματα της Βουλής. Πρωθυπουργός επιλέγεται ο Ξ. Ζολώτας. Η Οικουμενική δεν διαρκεί πολύ.
Στις 8 Απριλίου 1990 γίνονται ξανά εκλογές, όπου τελικά τις κερδίζει η Νέα Δημοκρατία και ο Κ. Μητσοτάκης γίνεται Πρωθυπουργός της χώρας. Αρχίζει η επέλαση του νεοφιλελευθερισμού. Το ΠΑΣΟΚ συγκεντρώνει ποσοστό μικρότερο σε σχέση με τις άλλες φορές (38,62% και 124 βουλευτές).
Στις 20-23 Σεπτεμβρίου 1990, με καθυστέρηση έξι χρόνων από το πρώτο Συνέδριο και κατά παράβαση του Καταστατικού, πραγματοποιείται το 2ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, με τη συμμετοχή 3.000 αντιπροσώπων. Είναι συνέδριο ανασύνταξης των δυνάμεών του και γι’ αυτό επανέρχονται πολλά παλιά στελέχη του που κατά καιρούς είχαν αποχωρήσει ή διαγραφεί, όπως για παράδειγμα ο Γ. Αρσένης. Ο Α. Παπανδρέου επανεκλέγεται παμψηφεί Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ.
Λίγες μέρες μετά το 2ο Συνέδριο, κατά τη συνεδρίαση της Κ.Ε., η οποία έγινε στο ξενοδοχείο «Πεντελικό», ξεσπά κρίση σε επίπεδο ηγεσίας στο ΠΑΣΟΚ, η γνωστή έκτοτε ως κρίση του «Πεντελικού». Η κρίση οφείλεται στη σύγκρουση του Α. Παπανδρέου με άλλα ηγετικά στελέχη σχετικά με το πρόσωπο που θα εκλεγεί στη θέση του νέου Γραμματέα του κινήματος. Ο Α. Παπανδρέου προτείνει τον Α. Τζοχατζόπουλο, ενώ η διαφαινόμενη από τότε τάση των «εκσυγχρονιστών» προτείνει τον Π. Αυγερινό. Τελικά, επιβάλλεται η άποψη του Α. Παπανδρέου και εκλέγεται Γραμματέας ο Α. Τζοχατζόπουλος.
Γενικά, σ’ αυτή τη φάση της αντιπολιτευτικής θητείας του, το ΠΑΣΟΚ προσαρμόζεται στα νέα δεδομένα της εποχής, εντάσσεται στη Σοσιαλιστική Διεθνή – την οποία παλαιότερα χαρακτήριζε «…σωσίβιο του σύγχρονου μονοπωλιακού καπιταλισμού» (Βλέπε τη συνέντευξη του Α. Παπανδρέου, τον Οκτώβριο του 1978, στη γαλλική εφημερίδα Λιμπερασιόν), ενώ, ειδικά, θεωρούσε τη γερμανική σοσιαλδημοκρατία ως την «…πρωτοπορία του ΝΑΤΟ και του μονοπωλιακού κεφαλαίου στην Ευρώπη» (λόγος του Α. Παπανδρέου στις 10/7/1976) – και αποδέχεται τους όρους της Συνθήκης του Μάαστριχτ, οι οποίοι ουσιαστικά επιβάλλουν μόνιμη λιτότητα στους λαούς της Ευρωπαϊκής Κοινότητας, προκειμένου να μπουν στην Οικονομική Νομισματική Ένωση (ΟΝΕ).
-
Η δεύτερη κυβερνητική θητεία του ΠΑΣΟΚ
4.1. Η επαναφορά του ΠΑΣΟΚ στη κυβέρνηση
Στις 10 Οκτωβρίου 1993, μετά από τρία χρόνια σκληρής νεοφιλελεύθερης πολιτικής από την κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας, με Πρωθυπουργό τον Κ. Μητσοτάκη, επανέρχεται το ΠΑΣΟΚ πανηγυρικά στην κυβέρνηση, λαμβάνοντας ένα ποσοστό 46,82% και εκλέγοντας 170 έδρες στο κοινοβούλιο. Την περίοδο της νέας κυβερνητικής θητείας του, το ΠΑΣΟΚ, ακολουθεί ήπια πολιτική λιτότητας και ο Α. Παπανδρέου θέτει ως στόχο την ένταξη της Ελλάδας στην ΟΝΕ.
Το 1994 διεξάγεται το 3ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, στο οποίο είχαν αρχίσει να διαφαίνονται τα πρώτα σημάδια αμφισβήτησής του από την τάση των «εκσυγχρονιστών». Ο Α. Παπανδρέου επανεκλέγεται δια βοής, ξανά Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ, ενώ στη θέση του Γραμματέα εκλέγεται ο Κ. Σκανδαλίδης.
Στις 20 Δεκεμβρίου 1995, ο Δ. Τσοβόλας, ο οποίος εν τω μεταξύ είχε αποχωρήσει από το ΠΑΣΟΚ, ιδρύει το Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα (ΔΗΚΚΙ), το οποίο αφαιρεί ένα μικρό μεν, αλλά σημαντικό ποσοστό από την κοινωνική βάση του ΠΑΣΟΚ στις εκλογές του 1996, λαμβάνοντας 4,43%.
Προς τα τέλη του 1995 ο Α. Παπανδρέου εισάγεται στο Ωνάσειο Νοσοκομείο με σοβαρό πρόβλημα υγείας. Η Νέα Δημοκρατία, ως αντιπολίτευση πλέον, βάζει ζήτημα ακυβερνησίας της χώρας. Τελικά, στις 15 Ιανουαρίου 1996, ο Α. Παπανδρέου υπογράφει από το Ωνάσειο την επιστολή παραίτησής του από το αξίωμα του Πρωθυπουργού. Αμέσως μετά, στις 18 Ιανουαρίου, η Κοινοβουλευτική Ομάδα του ΠΑΣΟΚ, κατόπιν μιας ψηφοφορίας μεταξύ του Γ. Αρσένη, του Κ. Σημίτη και του Α. Τζοχατζόπουλου, επιλέγει ως Πρωθυπουργό τον Κ. Σημίτη, ο οποίος ηγείται της ομάδας των «εκσυγχρονιστών».
4.2. Η μετά Ανδρέα εποχή. Το εκσυγχρονιστικό μπλοκ και η ήττα
Στις 23 Ιουνίου 1996, ενόψει του 4ου Συνεδρίου του ΠΑΣΟΚ, πεθαίνει ο Α. Παπανδρέου στο σπίτι του στην Εκάλη. Η ηγεσία του ΠΑΣΟΚ παίρνει απόφαση ότι δεν πρόκειται να αναβληθεί το Συνέδριο. Έτσι, προς τα τέλη Ιουνίου διεξάγεται το 4ο Συνέδριο, μέσα σε συνθήκες σκληρής εσωκομματικής αντιπαράθεσης, μεταξύ «εκσυγχρονιστών», οι οποίοι ουσιαστικά είναι η δεξιά τάση του ΠΑΣΟΚ, με επικεφαλής τον Κ. Σημίτη και των λεγόμενων Προεδρικών με επικεφαλής τον Α. Τζοχατζόπουλο. Το δίπολο «άλλος Πρόεδρος του κινήματος και άλλος Πρωθυπουργός» που έθετε ο Α. Τζοχατζόπουλος δεν πέρασε και έτσι ο Κ. Σημίτης έγινε και Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ με μικρή διαφορά ψήφων. Ο Κ. Σημίτης χρησιμοποιεί ως σύνθημα τον «εκσυγχρονισμό» σε όλα τα επίπεδα της κοινωνικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής και θέτει ως βασικό στόχο και προτεραιότητα την ένταξη της χώρας στην ΟΝΕ.
Τον Μάρτιο του 1999 πραγματοποιείται το 5ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ και ο Κ. Σημίτης επανεκλέγεται Πρόεδρος χωρίς αντίπαλο, συγκεντρώνοντας το 65% των ψήφων. Η πλευρά της εσωκομματικής αντιπολίτευσης έκφρασε την δυσαρέσκεια της στο πρόσωπο του Κ. Σημίτη επιλέγοντας ως ψήφο το «λευκό».
Στις 9 Απριλίου 2000 διεξάγονται βουλευτικές εκλογές, τις οποίες το ΠΑΣΟΚ τις κερδίζει με οριακή διαφορά από την Νέα Δημοκρατία. Δύο μήνες μετά η Ελλάδα εντάσσεται στην ΟΝΕ.
Την νέα κυβερνητική θητεία του ΠΑΣΟΚ ακολουθούν δύο κρίσεις. Η μία, η οποία είναι και η πιο σημαντική, έχει σχέση με το νέο ασφαλιστικό νομοσχέδιο, το οποίο επειδή καταργούσε βασικές κατακτήσεις των εργαζομένων ξεσήκωσε ένα πρωτοφανές κύμα απεργιακών κινητοποιήσεων με αποτέλεσμα η κυβέρνηση να αναγκαστεί να αναδιπλωθεί. Η άλλη κρίση είχε σχέση με την αναγραφή ή όχι του θρησκεύματος στις ταυτότητες, όπου τελικά επικράτησε η θέση της κυβέρνησης για μη αναγραφή και όχι της εκκλησίας.
Τον Οκτώβριο του 2001 διεξάγεται το 6ο Συνέδριο του ΠΑΣΟΚ, το οποίο παρά τις προηγηθείσες κινητοποιήσεις για το ασφαλιστικό, γίνεται σε ήπιο κλίμα. Σ’ αυτό φαίνεται ότι το εκσυγχρονιστικό μπλοκ είναι πλέον κυρίαρχο στο ΠΑΣΟΚ, ενώ η λεγόμενη εσωκομματική αντιπολίτευση έχει ηττηθεί κατά κράτος. Ο Κ. Σημίτης, μοναδικός υποψήφιος, επανεκλέγεται Πρόεδρος με 71,16% των ψήφων, δηλώνοντας ότι πήρε ισχυρή και καθαρή εντολή να προχωρήσει στον «εκσυγχρονισμό». Νέος Γραμματέας του κινήματος αναλαμβάνει ο Κ. Λαλιώτης, ο οποίος παραιτείται στις 3/7/2003 μετά από τις κινήσεις του πρωθυπουργού Κ. Σημίτη, που οδήγησαν όχι μόνο στην παραίτηση του Κ. Λαλιώτη, αλλά όλου του Εκτελεστικού Γραφείου και στην εκλογή νέου. Στη θέση του Κ. Λαλιώτη αναλαμβάνει ο Μ. Χρυσοχοϊδης.
Στις 18 Ιανουαρίου ο Κ. Σημίτης παραιτείται από Πρόεδρος του ΠΑΣΟΚ. Στις 8 Φεβρουαρίου πραγματοποιείται ένα έκτακτο Συνέδριο-παρωδία, το οποίο έγινε με μοναδικό σκοπό να αλλαχθεί μια παράγραφος του Καταστατικού, ώστε να έχουν δικαίωμα ψήφου ακόμη και οι φίλοι για την εκλογή του νέου Προέδρου του ΠΑΣΟΚ. Οι μοναδικές τοποθετήσεις που έγιναν ήταν του απερχόμενου Προέδρου Κ. Σημίτη, του Γραμματέα του κινήματος Μ. Χρυσοχοϊδη και του μοναδικού υποψηφίου για την προεδρία του ΠΑΣΟΚ, Γ. Παπανδρέου. Ο Γ. Παπανδρέου εκλέγεται Πρόεδρος του κινήματος και καθίσταται έτσι ο ίδιος «υπερόργανο» με αυξημένες υπερεξουσίες, τον οποίο πλέον δεν μπορεί να αμφισβητήσει κανένας εφόσον έχει εκλεγεί όχι μόνο από τα μέλη, αλλά και από τους φίλους. Ουσιαστικά είναι η ολοκλήρωση της μετάλλαξης του ΠΑΣΟΚ σε αστικό κόμμα κεντρώου τύπου.
Στις εκλογές που γίνονται στις 8 Μαρτίου το ΠΑΣΟΚ χάνει την κυβέρνηση, την οποία αναλαμβάνει η Νέα Δημοκρατία με πρωθυπουργό τον Κ. Καραμανλή τον νεότερο. Εν τω μεταξύ το ΠΑΣΟΚ οδεύει προς το τακτικό του Συνέδριο, προσπαθώντας να βρει την νέα του φυσιογνωμία υπό την ηγεσία του Γ. Παπανδρέου και τον αντιπολιτευτικό του ρόλο.
* Ο Δημήτρης Κατσορίδας, είναι μέλος του ΔΗΚΚΙ και επιστημονικής συνεργάτης του ΙΝΕ της ΓΣΕΕ.
Σημειώσεις
(1) Ο Δ. Λιβιεράτος και ο Γ. Δαλαβάγκας ήταν τροτσκιστικής προέλευσης και ιδρυτικά στελέχη του Κομμουνιστικού Διεθνιστικού Κόμματος Ελλάδας (ΚΔΚΕ). Το ΚΔΚΕ ιδρύθηκε στο ενοποιητικό Συνέδριο των τροτσκιστών το 1946 και ουσιαστικά έπαψε να λειτουργεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Η προσχώρησή τους στο ΠΑΣΟΚ έγινε μετά από πρόσκληση του ίδιου του Α. Παπανδρέου.
ΤΠΤ - "4" 
[…] Ιστορικοί σταθμοί της πορείας του ΠΑΣΟΚ… […]