Adorno: Η κληρονομιά ενός απαισιόδοξου μαρξιστή

Σπάρτακος 73, Φλεβάρης 2004

[Το ίδιο στα γαλλικά (en français) και ισπανικά (en castellano) ]

Theodor W. Adorno: Η κληρονομιά ενός απαισιόδοξου μαρξιστή

του Enzo Traverso*

Φέτος γιορτάζουμε τα 100 χρόνια από τη γέννηση του φιλόσοφου Theodor W. Adorno, ενός από τους ιδρυτές της Σχολής της Φραγκφούρτης.

Η Γερμανία καταβάλλει μια αξιοπρόσεκτη προσπάθεια για να διεκδικήσει, να διατηρήσει, συχνά και να «ενσωματώσει» τη μνήμη των παιδιών της που παλαιότερα καταράστηκε και καταδίωξε, ή και εξόντωσε. Φέτος, τίμησε την εκατοστή επέτειο της γέννησης του Theodor W. Adorno (1903-1969), ενός από τους μεγαλύτερους φιλόσοφους του XXου αιώνα. Εβραικής καταγωγής, όπως πολλοί διανοούμενοι της γερμανικής αριστεράς της γενιάς του, ο Adorno υποχρεώθηκε να εγκαταλείψει τη χώρα του μετά την άνοδο του Χίτλερ στην εξουσία, το 1933, και κατέφυγε στις ΗΠΑ. Αρχικά στη Νέα Υόρκη, και στη συνέχεια στην Καλιφόρνια, μαζί με τον Max Horkheimer οργάνωσαν στην εξορία το «Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών», που σήμερα είναι πιο γνωστό σαν ‘»Σχολή της Φραγκφούρτης». Η τελευταία αυτή, που είχε δημιουργηθεί κατά τη δημοκρατία της Βαϊμάρης, έγινε μία από τις κύριες εστίες του κριτικού μαρξισμού κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου. Με αυτήν συνεργάζονταν προσωπικότητες όπως ο Walter Benjamin, ο Erich Fromm και ο Herbert Marcuse. Όσο και αν φαίνεται παράξενο, σε μια εποχή όπου οι διανοούμενοι είχαν πολωθεί ανάμεσα στον κομμουνισμό και το φασισμό, το «Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών» συνδύαζε τη μεγάλη πνευματική του ιδιαιτερότητα με μια επίμονη άρνηση για κάθε πολιτική δραστηριότητα. Η φιλοδοξία του ήταν η δημιουργία μιας «κριτικής θεωρίας» της κοινωνίας, σε μια εποχή που ο καπιταλισμός αποκτούσε ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά. Οι ερευνητές του ήθελαν να διερευνήσουν τα νέα πρόσωπα της κυριαρχίας στην οικονομία, την πολιτική, τον πολιτισμό, με μελέτες για τις δομές της ναζιστικής εξουσίας, την ιδεολογία του φασισμού, τον αντισημιτισμό, τον αυταρχισμό και την οικογένεια, κλπ.

Από το ναζισμό σαν προϊόν του πολιτισμού μας

Σε συνεργασία με τον Horkheimer, ο Adorno έγραψε κατά τη διάρκεια του πολέμου τη «Διαλεκτική της Λογικής»£ ένα βιβλίο που παρουσίαζε το ναζισμό σαν το αποτέλεσμα μιας μακράς πορείας του δυτικού ορθολογισμού. Ενώ η αντιφασιστική κουλτούρα ήθελε να υπερασπίσει τον πολιτισμό, αναλύοντας το ναζισμό σαν την επιστροφή σε μιά αρχαία βαρβαρότητα, ο Adorno είδε το Αουσβιτς, αυτή την εμβληματική έκφραση της ναζιστικής βίας σαν το αποτέλεσμα μιας αρνητικής διαλεκτικής του ίδιου του πολιτισμού, που είχε μετατρέψει τον απελευθερωτικό ορθολογισμό του Διαφωτισμού σε έναν καθαρά εργαλειακό ορθολογισμό, που είχε μπει στην υπηρεσία των καταστρεπτικών δυνάμεων του φασισμού, και τη βιομηχανική και τεχνολογική πρόοδο σε υποβάθμιση της κοινωνίας και του ανθρώπου. Σε αντιδιαστολή με τον Benjamin που, την ίδια εποχή, περίεγραφε την πρόοδο σαν μια θύελλα που έσπρωχνε την Ιστορία προς την καταστροφή, ο Adorno και ο Horkheimer έριχναν ένα βλέμμα γκρίζο και μελαγχολικό στον κόσμο, αλλά δεν συμμερίζονταν την ελπίδα του φίλου τους, που ήταν εξόριστος στο Παρίσι, για μια λυτρωτική ενέργεια των καταπιεσμένων. Φαίνονταν αποφασισμένοι να ζήσουν σε έναν κόσμο διοικούμενο και «πραγμοποιημένο», όπου δεν υπήρχε εναλλακτική λύση απέναντι στη μετατροπή όλων των ανθρώπινων και κοινωνικών σχέσεων σε εμπορικές, του πολιτισμού σε βιομηχανικό καταναλωτικό προϊόν. Στα χρόνια του 50, ο Adorno έγραψε ότι «ο ναζισμός ζούσε πάντα» και υπογράμμιζε ότι, για αυτόν, η απειλή δεν ήταν η επάνοδος του φασισμού ενάντια στη δημοκρατία, αλλά μάλλον η επιβίωση του φασισμού μέσα στη δημοκρατία.Απομονωμένος κατά την εξορία του στην Αμερική, ο Adorno παρέμεινε ένας ξένος μετά την επιστροφή του στη Γερμανία, στο απόγειο του Ψυχρού Πόλέμου. Το Πανεπιστήμιο της Φραγκφούρτης, που τον είχε υποδεχθεί για να εδραιώσει τις σχέσεις του με τον ακαδημαικό κόσμο των ΗΠΑ, τον έβλεπε με καχυποψία, γιατί δεν μπορούσε να δεχτεί τον αντικομφορμισμό του, τον μαρξισμό του και κύρια το γεγονός ότι υπήρξε εξόριστος. Ο Adorno αντέδρασε προβάλλοντας την απομόνωση του σαν έναν τίτλο ευγενείας. Ήταν υπερήφανος που έγραφε σε μια γλώσσα που δεν μπορούσε να μεταφραστεί, που ορισμένοι κριτικοί αντιλαμβάνονταν σαν ένα «μεταφυσικό πάθος για το σκοτάδι». Οξύνοντας τα αριστοκρατικά και ελιτίστικα στοιχεία της σκέψης του, ο παλιός εξόριστος έγινε ένας μαρξιστής μανδαρίνος. Καταρτισμένος Μουσικολόγος, έσπευσε στην υπεράσπιση της «Νέας Μουσικής» (Schοnberg, Berg), που αντιπαρέθετε στην αισθητική του νεοκαπιταλισμού και όπου περιλάμβανε κάθε μορφή λαϊκού πολιτισμού. Από το 1936, είχε καταδικάσει τη τζαζ σαν την αισθητική έκφραση μιας «εξέγερσης της φύσης» που κατέληγε στο φασισμό. Ο σουρεαλισμός, από τη μεριά του, του φαινόταν σαν μία ψεύτικη πρωτοπορία που, προσποιούμενος ότι βάζει τις ονειρικές δυνάμεις στην υπηρεσία της επανάστασης, φετιχοποιεί τα αντικείμενα αγγίζοντας την πορνογραφία. Κρίσεις που βρίσκονται στους αντίποδες του συμφέροντος των μοντέρνων μορφών της καλλιτεχνικής παραγωγής, τεχνικά αναπαραγόμενων που καλλιέργησαν οι μεγάλοι του φίλοι Walter Benjamin και Siegfried Kracauer. Θα πρέπει να ψάξουμε στην κατεύθυνση των διωκτών της «τέχνης της παρακμής», των φασιστών εχθρών του, για να βρούμε μιά τόσο ριζική καταδίκη της μοντέρνας τέχνης.

Ο πνευματικός πατέρας μιάς γενιάς

Αλλά αυτή η αριστοκρατική πόζα δεν θα τον εμποδίσει να δώσει φωνή, από το 1949, στην κριτική συνείδηση της Ομοσπονδιακής Γερμανίας (ΟΔΓ). Ήταν ένας από τους πρώτους που συνέλαβε τη μνήμη του Αουσβιτς σαν ένα αναντίστρεπτο θεμέλιο της γερμανικής , δηλαδή της ευρωπαϊκής, ταυτότητας. Ο ναζισμός, έγραψε, «επέβαλε στους Ανθρώπους ένα νέο κατηγορηματικό πρόσταγμα : να σκέπτονται και να δρουν έτσι ώστε να μην επαναληφθεί το Αουσβιτς, και να μην συμβεί ο,τιδήποτε παρόμοιο». Το κατηγορηματικό του πρόσταγμα είχε μια αποφασιστικά παγκοσμιοοποιητική διάσταση: να μην επαναληφθεί αυτό, πρόσθετε, ούτε με νέες μορφές και ενάντια σε νέους στόχους. Το 1990, τη στιγμή της γερμανικής επανενοποίησης, ο Gόnther Grass έγραψε ότι ο αφορισμός αυτός χαράχτηκε σαν μια νέα «πλάκα του Νόμου» στην ιστορική συνείδηση μιας ολόκληρης γενιάς. Μιας γενιάς που είχε αναγορεύσει τον Adorno σε έναν από τους πνευματικούς πατέρες της εξέγερσης της, συχνά βάζοντας τον μπροστά στις ίδιες του τις αντιφάσεις. Στα χρόνια του 60 οι ριζοσπαστικοποιημένοι φοιτητές και η νέα αριστερά της Γερμανίας ανακάλυψαν τη σκέψη του Adorno, την υιοθέτησαν με ενθουσιασμό, επανεξέδοσαν τα γραπτά του και τα έκαναν ένα από τα φιλοσοφικά στηρίγματα της πρακτικής τους κριτικής στον καπιταλισμό και στις αυταρχικές τάσεις μέσα στους θεσμούς της ΟΔΓ. Μια καθαρά θεωρητική κριτική δεν τους ικανοποιούσε, γι’ αυτό έσπασαν την απαγόρευση της δράσης που ο δάσκαλος της σκέψης τους είχε πάντα εσωτερικεύσει και διεκδικήσει σαν ένα απόλυτο δόγμα. Η σχέση του Adorno με το φοιτητικό κίνημα ήταν επομένως εξαιρετικά τεταμένη και συγκρουσιακή. Ο συνεργάτης του την εποχή εκείνη Jόrgen Habermas, χαρακτήρισε τους επαναστατημένους νέους «κόκκινους φασίστες». Το 1968, ο Adorno κατέληξε να καλέσει την αστυνομία για να εκκενώσει το Ινστιτούτο Κοινωνικών Ερευνών που είχαν καταλάβει οι φοιτητές. Ο Marcuse, σύμφωνα με τον οποίο αυτό το κίνημα έδινε επιτέλους μια πρακτική μετάφραση των θεωριών της Σχολής της Φραγκφούρτης, κατηγόρησε σκληρά για την επιλογή αυτή τον παλιό του φίλο, κατηγορώντας τον σχεδόν για προδοσία σε μια αλληλογραφία που διακόπηκε με το θάνατο του Adorno και παραγνωρίστηκε για μεγάλο διάστημα. Το 1968 προσπάθησε να συμφιλιώσει τον Adorno και τον Che Guevara, τον θεωρητικό της πραγμοποίησης και τον αντάρτη, τα όπλα της κριτικής και την κριτική των όπλων. Ένα εκρηκτικό μίγμα, για το οποίο ο φιλόσοφος από τη Φραγκφούρτη είχε προετοιμάσει το μπαρούτι, αλλά δεν τόλμησε ποτέ να του ανάψει το φυτίλι.