του Δημήτρη Χείλαρη
Πρωταγωνιστής στην προσπάθεια να συνδέσει το μαρξισμό με την ψυχανάλυση, τελικά θα επικριθεί και απομακρυνθεί από τις «ορθοδοξίες» και των δύο ρευμάτων: το σταλινισμό και την ψυχαναλυτική εταιρεία. Η συνεισφορά του στη μαρξιστική σκέψη και το σοσιαλιστικό κίνημα είναι μεγάλη. Για πρώτη φορά στην ιστορία του σοσιαλιστικού κινήματος, η αντικαπιταλιστική κριτική σχετίζεται -με ένα δομημένο τρόπο- με τη σεξουαλική καταπίεση. Ο Ράιχ προσπαθεί να διευρύνει την πολιτική δράση στη σφαίρα της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων. Για το Ράιχ, πολιτική ζύμωση και προπαγάνδα είναι η ενημέρωση των εργατών για ζητήματα σεξουαλικότητας και προσωπικών σχέσεων.
Ο μαρξισμός έχει κατηγορηθεί πολλές φορές για οικονομισμό και υποτίμηση του «υποκειμενικού». Ο Ράιχ είναι έξοχο παράδειγμα για το πώς ο μαρξισμός μπορεί να ενσωματώσει την ψυχαναλυτική κριτική της σεξουαλικής καταπίεσης, πώς το προσωπικό συναντάει το πολιτικό και το αντίστροφο.
Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί μια σύντομη παρουσίαση της ζωής και του έργου του Βίλχελμ Ράιχ.
Ψυχανάλυση και κοινωνική κριτική
Ο Βίλχελμ Ράιχ, όντας γιατρός, προσέγγισε την ψυχανάλυση μέσα από τη θεραπευτική μέθοδο και δεν περιορίστηκε απλώς σε μια γενικόλογη ερμηνεία της ψυχικής διεργασίας. Στο κλινικό περιβάλλον αναπτύχθηκαν οι πρώτες διαφωνίες του:
«Ούτε οι ψυχίατροι, ούτε οι ψυχαναλυτές δεν συνήθιζαν να ρωτούν τους ασθενείς για τις κοινωνικές συνθήκες διαβίωσής τους. Ήξεραν γενικά ότι ζούσαν μέσα στη φτώχεια και τη μιζέρια. Αλλά αυτό δεν τον θεωρούσαν σχετικό με την αρρώστια. Στην κλινική, όμως, βρισκόμαστε μόνιμα αντιμέτωποι μ’ αυτούς τους παράγοντες» (Η Λειτουργία του Οργασμού)
Ο Ράιχ ασκεί κριτική στην επίσημη ψυχανάλυση ότι υποτιμάει τις κοινωνικές αιτίες της ψυχικής ασθένειας, αντιλαμβάνεται τα όρια της ατομικής θεραπείας και υποστηρίζει ότι η καταπολέμηση των νευρώσεων περνάει μέσα από την «σεξουαλική οικονομία», μια ελεύθερη και αυτορυθμιζόμενη διαχείριση της σεξουαλικής ζωής. Υιοθετεί το συμπέρασμα του Φρόυντ ότι η βασική πηγή της νεύρωσης είναι η καταπίεση της σεξουαλικής επιθυμίας. Για τον Φρόυντ, όμως, η σεξουαλική απώθηση είναι ένα αναγκαίο κακό του «πολιτισμού» και μέσω της διαδικασίας της «εξιδανίκευσης», η λίμπιντο (σεξουαλική ενέργεια) μπορεί να διοχετευθεί σε «ανώτερους σκοπούς», όπως η εργασία. Για τον Ράιχ, αντίθετα, η σεξουαλική ικανοποίηση αποτελεί ένα απαραίτητο όρο για την αντιμετώπιση της ψυχικής ασθένειας. Η σεξουαλική απώθηση δημιουργεί ανθρώπους υποτακτικούς και σχετίζεται άμεσα με θεσμούς της καθεστηκυίας τάξης, όπως είναι η οικογένεια, η εκκλησία και το σχολείο.
Ο Ράιχ προσπάθησε να εμπλουτίσει την ψυχανάλυση με την κριτική και μεθοδολογία του μαρξισμού: α) θεμελίωση της υλιστικής βάσης της ψυχανάλυσης, β) ανάδειξη της διαλεκτικής των συγκρούσεων των ψυχικών διεργασιών, και, γ) κριτική της αστικής κοινωνικής θέσης και σύνθεσης του ψυχαναλυτικού ρεύματος. Οι θέσεις του αυτές τον έφερναν σε μια διαρκή τριβή με τους κύριους εκπρόσωπους της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας£ και κυρίως η επιμονή του η ψυχανάλυση να τοποθετηθεί απέναντι στην κοινωνική και σεξουαλική καταπίεση.
Σέξπολ
Το 1927, ο Βίλχελμ Ράιχ γίνεται αυτόπτης μάρτυρας της βίαιης καταστολής μιας εργατικής διαδήλωσης στη Βιέννη. Η εμπειρία αυτή τον ωθεί να στρατευθεί στο Κ.Κ. Αυστρίας. Ήδη γνωστός ψυχαναλυτής και στοχαστής, παίρνει ενεργό μέρος σε διαλέξεις και ενημερωτικά σεμινάρια προς τα μέλη και τους συμπαθούντες του κόμματος.
Μια από τις πρώτες διαπιστώσεις του ήταν το χάσμα που υπήρχε ανάμεσα στη «ξύλινη» γλώσσα και προβληματική των μαρξιστών από τη μια μεριά- και την καθημερινότητα που βίωναν οι εργάτες από την άλλη:
«εάν [μια πολιτική] με άλλα λόγια πρόκειται να είναι μαρξιστική, τότε πρέπει να συνδεθεί με την ασήμαντη, κοινότυπη, πρωτόγονη, απλή καθημερινή ζωή και τις επιθυμίες των πλατύτερων μαζών του λαού με όλη την ιδιομορφία της κοινωνικής τους κατάστασης. Μονάχα έτσι γίνεται δυνατό να ενοποιηθεί το αντικειμενικό προτσέσο και η υποκειμενική συνείδηση των ανθρώπων, και να καταργηθεί η αντίφαση, το σχίσμα ανάμεσά τους». (Ταξική συνείδηση και σεξουαλική χειραφέτηση)
Το 1928, δημιουργεί στη Βιέννη τα Κέντρα Σεξουαλικής Υγιεινής σε διάφορες εργατικές συνοικίες. Η επιτυχία τους εγχειρήματος ήταν ανέλπιστη. Όλο και περισσότεροι άνθρωποι πλησίαζαν τα κέντρα, θέτοντας απορίες και προβληματισμούς πάνω σε ζητήματα της σεξουαλικότητας, της οικογένειας και των προσωπικών σχέσεων. Το 1930, όταν μετακομίζει στο Βερολίνο, ιδρύει το Σέξπολ συνεχίζοντας τη δουλειά που είχε ξεκινήσει στη Βιέννη και εντάσσεται στο Κ.Κ. Γερμανίας. Τα προτάγματα της σεξουαλικής ελευθερίας βρήκαν μεγάλη απήχηση ανάμεσα στη νεολαία του κόμματος. Ο Ράιχ γίνεται αρωγός και σύμβουλος χιλιάδων νέων ανθρώπων πάνω στα ζητήματα της σεξουαλικότητας. Η αυξανόμενη επιρροή του και το αυτόνομο πνεύμα του δεν άρεσαν ιδιαίτερα στην ηγεσία του Κ.Κ. Γερμανίας και η οριστική ρήξη δεν άργησε να έρθει.
Εκτός από τα ζητήματα σεξουαλική ηθικής, ο Ράιχ διαφώνησε συνολικότερα με την πολιτική του σταλινισμού. Καθοριστικό ρόλο στην κριτική του έπαιξε η επίσκεψή του στην ΕΣΣΔ το 1929. Ο Ράιχ έγραψε με ενθουσιασμό -στη «Σεξουαλική Επανάσταση»- για τις κατακτήσεις της Οκτωβριανής επανάστασης: αποποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας και της μοιχείας, εξασφάλιση δικαιωμάτων στις γυναίκες και στους νέους, αντικατάσταση κάποιων οικογενειακών λειτουργιών από συλλογικά όργανα£ αλλά και περιέγραψε τη σταλινική αντεπανάσταση με την επαναφορά της ηθικής της εγκράτειας και της πατριαρχικής οικογένειας.
Φασισμός
Από τη εμφάνιση του ναζισμού, ο Ράιχ ασκεί έντονη κριτική στο Κ.Κ. Γερμανίας για την υποτίμηση του κινδύνου. Ακόμα και στις εκλογές του 1928, όπου οι ναζί πήραν 6.000.000 ψήφους, το Κ.Κ. Γερμανίας διακήρυξε ότι το αποτέλεσμα αυτό ήταν το κύκνειο άσμα τους. Ο Ράιχ διαφώνησε και με τη σεχταριστική πολιτική του σταλινισμού απέναντι στους σοσιαλδημοκράτες, τους οποίους το Κ.Κ. Γερμανίας χαρακτήριζε ως σοσιαλφασίστες και αρνήθηκε οποιαδήποτε κοινή δράση. Ο ίδιος προσπαθεί να οργανώσει κοινές αντιφασιστικές ομάδες κομμουνιστών και σοσιαλδημοκρατών.
Το 1933, συγκεντρώνει τις σκέψεις και την ανάλυσή του για το φασιστικό φαινόμενο στο βιβλίο «Η μαζική ψυχολογία του φασισμού». Στο έργο αυτό ανιχνεύει τις αιτίες γέννησης του φασισμού, πέρα από τις οικονομικές και κοινωνικές, στην ψυχική δομή των μαζών. Μεθοδολογικά, υπήρξε
Με την επικράτηση των ναζί, ξεκίνησε και η συστηματική δίωξή του. Αρζίχει, έτσι ένα ταξίδι σε διάφορες ευρωπαϊκές χώρες, πριν καταλήξει στις Η.Π.Α, όπου βιώνει έντονα την κατάστασή του ως ξενιτεμένος και κυνηγημένος.
Η ανάλυσή του για το φασιστικό φαινόμενο πλησίαζε αρκετά την τροτσκιστική άποψη. Ήρθε σε επαφή με πυρήνες τροτσκιστών στη Δανία και τη Γαλλία και φαίνεται ότι το ζήτημα της ένταξής του στην 4η Διεθνή τον απασχόλησε, αλλά στο τέλος το απέρριψε.
Είναι φανερό ότι η βασική τοποθέτηση του Ράιχ για το χάσμα του μαρξισμού με την τάξη δεν θα μπορούσε να απαντηθεί από το τότε τροτσκιστικό ρεύμα, που ήταν φοβερά κυνηγημένο και απομονωμένο.
Όμως ο Ράιχ, σιγά-σιγά εγκατέλειπε και τη σοσιαλιστική θεωρία στο σύνολό της….
Η β’ περίοδος του Ράιχ
Βρισκόμενος στη Σουηδία, ανακαλύπτει την οργόνη, μια μορφή ενέργειας που ο Ράιχ πιστεύει ότι είναι κινητήρια δύναμη της ζωής. Η κοινωνική κριτική του αντικαθίσταται από μια εντελώς βιολογίστικη και νατουραλιστική προσέγγιση. Προσπαθεί μέσω βιολογικών και φυσικών πειραμάτων να εξηγήσει τις ψυχικές διεργασίες, καταλήγοντας στο χυδαίο μηχανιστικό υλισμό. Οι επιστημονικές του ανακαλύψεις συναντούν την απόρριψη των υπολοίπων φυσικών επιστημόνων ανάμεσά τους κι ο Αϊνστάιν.
Όσον αφορά τις πολιτικές του ιδέες, ο Ράιχ εγκαταλείπει την ταξική προσέγγιση και θεωρεί ότι η βασική διάκριση δεν είναι ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους αλλά σε σκεπτόμενους ανθρώπους και μη. Το νέο όραμά του είναι πλέον η «δημοκρατία της εργασίας», όπου η πρόοδος μπορεί να επιτευχθεί μέσα από τη συστηματική και ορθολογική δημιουργικότητα του κάθε ανθρώπου.
Υπάρχουν διάφορες αιτίες που εξηγούν τη μεταστροφή αυτή του Ράιχ. Κυνηγημένος και απορριμμένος από όλους (σταλινισμός, ψυχαναλυτική εταιρεία, φασισμός, ευρωπαϊκές κυβερνήσεις) όλο και περισσότερο κλείνεται στον εαυτό του, δυσπιστεί για οποιαδήποτε κριτική απέναντί του και διαμορφώνει ένα ιδιόρρυθμο και εγωπαθή χαρακτήρα. Εκφράσεις -αν και πολύ περιορισμένες- αυτής της βιολογιστικής ερμηνείας μπορεί να εντοπίσει κανείς και στην α’ περίοδο της ζωής του. Η (ορθή) επιμονή του να θεμελιώσει την υλιστική καταγωγή της ψυχανάλυσης πολλές φορές συγχεόταν με τη μηχανιστική παρέκκλιση να προσδώσει μια υλική διάσταση στις ψυχικές διεργασίες, όπως π.χ. με τη λίμπιντο.
Ο Ράιχ, μαζί με μαθητές και συνοδοιπόρους, ιδρύει στο Όρεγκον των ΗΠΑ το Κέντρο Οργόνης. Πιστεύοντας ότι έχει κατασκευάσει θεραπευτικές συσκευές, τις διακινεί στην αγορά. Ο Οργανισμός Φαρμάκων και Τροφίμων των Η.Π.Α. απαγορεύει την κυκλοφορία των συσκευών αυτών και επιβάλει ποινές που δεν στοχεύουν απλώς στην «προστασία του καταναλωτή» αλλά στην εξόντωση του Ράιχ. Ο λόγος είναι ότι παρ’ όλη την αναδίπλωσή του από τις επαναστατικές και σοσιαλιστικές ιδέες, ο Ράιχ παραμένει προοδευτικός σε ζητήματα οικογένειας και σεξουαλική ηθικής, κάτι που δεν αρέσει καθόλου στους συντηρητικούς εκπρόσωπους της αμερικάνικης άρχουσας τάξης. Ο Ράιχ πεθαίνει στη φυλακή. Η σκέψη του, όμως, σίγουρα παραμένει επίκαιρη και ικανή να εμπλουτίσει τον κριτικό μαρξισμό.
ΤΠΤ - "4" 
[…] Η περιπέτεια του Βίλχελμ Ράιχ […]