Οι διαφωνίες ανάμεσα στο PT και την κοινωνική του βάση μετά από 6 μήνες κυβέρνησης Λούλα
από το Em Tempo
Το άρθρο αυτό έχει συνταχθεί από τη Συντακτική Επιτροπή του Em Tempo, περιοδικού της Τάσης Σοσιαλιστική Δημοκρατία του Κόμματος των Εργαζομένων (ΡΤ) που συσπειρώνει τους αγωνιστές που αναφέρονται στην 4η Διεθνή. Δημοσιεύθηκε ήδη στο ισπανικό περιοδικό Viento Sur και στο Ιnprecor America Latina. Αναφέρεται στα προβλήματα ανάμεσα στο ΡΤ και την κοινωνική του βάση 6 μήνες μετά από την ανάληψη της κυβέρνησης από το Λούλα.
Η πάλη για το εκλογικό πρόγραμμα, που υιοθέτησε το ΡΤ και τα άλλα κόμματα της αριστεράς και αποτελεί την πυξίδα για τις προσπάθειες αλλαγών που επιχειρεί η κυβέρνηση του Λουίζ Ιγνάθιο ντα Σίλβα (Λούλα), είναι ένα σημαντικό στοιχείο για όποιον θα ήθελε να κάνει έναν απολογισμό της κυβερνητικής πολιτικής της πρώτης περιόδου. Από την άποψη αυτή, δεν αρκεί να λάβουμε υπόψη τις μεμονωμένες κριτικές για τη μία ή την άλλη πρωτοβουλία της κυβέρνησης. Πρέπει επίσης να αναλύσουμε πως αντιδρούν τα κοινωνικά κινήματα, που αποτέλεσαν τη βάση της εκλογικής νίκης του Λούλα, και πως εντάσσονται στη δυναμική των κοινωνικών και πολιτικών συγκρούσεων που ξεκίνησαν με την ανάληψη της κυβέρνησης από το ΡΤ.
Οι πρώτες συγκρούσεις μέσα στο ΡΤ
Στην μοναδική συνεδρίαση της Εθνικής Ηγεσίας (DN) του ΡΤ, μετά την ανάληψη των προεδρικών καθηκόντων από το Λούλα, που έγινε στο Σάο Πάολο στις 15 και 16 Μαρτίου, εκφράστηκαν αμφισβητήσεις για την πορεία της κυβέρνησης και ιδιαίτερα για την οικονομική της πολιτική.
Η πλειοψηφία της Εθνικής Ηγεσίας ενέκρινε την τωρινή πορεία της κυβέρνησης(1). Έγιναν μερικά σημαντικά βήματα προς τα μπρος στον τομέα της εξωτερικής πολιτικής και της αγροτικής μεταρρύθμισης. Η συζήτηση έγινε λίγο πριν από την επίθεση των ΗΠΑ στο Ιράκ, οπότε η ξεκάθαρη αντίθεση της βραζιλιάνικης κυβέρνησης στον πόλεμο ενίσχυσε το θετικό, για την εξωτερική της πολιτική, κλίμα. Το ίδιο έγινε με τη στάση που υιοθέτησε για το θέμα της ζώνης Ελεύθερου Εμπορίου των Αμερικών (ZLEA) και την προώθηση εναλλακτικά μιάς λατινοαμερικάνικης συνεργασίας. Σε ό,τι αφορά την αγροτική πολιτική, η προώθηση εποικοδομητικών σχέσεων με τα κοινωνικά κινήματα -ιδιαίτερα με το Κίνημα των Ακτημόνων Αγροτικών Εργατών (MST)- και τα μέτρα για να επιβιώσουν οι δομές των αγροτοεργατών σε νέες καλιεργήσιμες εκτάσεις, που είχαν δημιουργηθεί επί της προηγούμενης κυβέρνησης, με στόχο να εξασφαλισθούν τα πολιτικά τους δικαιώματα και να τους επιτραπεί να ξεπεράσουν την παραγωγική αποδιοργάνωση, δεν μπορούν παρά να ιδωθούν θετικά.
Αλλά σε ό,τι αφορά την οικονομική πολιτική, κύριο θέμα πολεμικής μέσα στο κόμμα μετά τα πρώτα μέτρα που υιοθέτησε η κυβέρνηση, η πλειοψηφία της Εθνικής Ηγεσίας προσπάθησε να τη δικαιολογήσει, προβάλλοντας την κατάσταση που κληρονομήθηκε και ισχυριζόμενη ότι η πολιτική που ακολουθείται τώρα ισχύει μόνο για τη μεταβατική πρώτη κυβερνητική περίοδο. Φυσικά, ούτε στη συζήτηση, ούτε στο κείμενο που υιοθετήθηκε, η πλειοψηφία δεν μπόρεσε να εξηγήσει καθαρά, πώς μιά πολιτική που στα βασικά της σημεία συνεχίζει την προηγούμενη νεοφιλελεύθερη πολιτική (και μάλιστα την προωθεί ακόμα περισσότερο στον πιστωτικό τομέα), θα επιτρέψει την προετοιμασία του πεδίου για μιά άλλη πολιτική, δηλαδή πώς μπορεί να χαρακτηρισθεί μεταβατική. Στη συζήτηση αυτή η Τάση Σοσιαλιστική Δημοκρατία παρουσίασε ένα εναλλακτικό ντοκουμέντο με τίτλο : «Ενα άλλο οικονομικό μοντέλο είναι εφικτό»(2).
Η απόφαση που υιοθέτησε η Εθνική Ηγεσία παραπέμπει στο κυβερνητικό πρόγραμμα και εκφράζεται υπέρ των 5 μεγάλων πρωτοβουλιών που θα έπρεπε να έχουν αναληφθεί ταυτόχρονα: την πολιτική μεταρρύθμιση, την αγροτική μεταρρύθμιση, τη μεταρρύθμιση στην απασχόληση, τη φορολογική μεταρρύθμιση και την ασφαλιστική μεταρρύθμιση. Σε ό,τι αφορά την τελευταία, η απόφαση επανεπιβεβαιώνει το κυβερνητικό πρόγραμμα και υπογραμμίζει ακόμη ότι οι συνταξιούχοι θα πρέπει να απαλλαγούν από κάθε συμβολή στο νέο σύστημα. Εγκρίθηκε επίσης η οργάνωση ενός σεμιναρίου για τη μεταρρύθμιση των συντάξεων.
Το δίλημμα της κυβέρνησης
Aμέσως μετά τη συνεδρίαση της ηγεσίας του ΡΤ, στις 18 Μαρτίου, η κυβέρνηση δημοσιοποίησε μιά αίτηση της προς το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (ΔΝΤ), αν και είχε ήδη υποβληθεί από τις 28 Φεβρουαρίου. Η επιστολή αυτή, ανάμεσα σε άλλα προβληματικά σημεία, επανεπιβεβαιώνει τις δεσμεύσεις της για υιοθέτηση του αμφιλεγόμενου νομοσχεδίου Νο 9 (για τα ανώτατα όρια στις συντάξεις και τις επικουρικές συντάξεις στο Δημόσιο Τομέα), για ιδιωτικοποίηση των τραπεζών των ομόσπονδων κρατών και για ενεργοποίηση της συνταγματικής προσθήκης που τεμαχίζει το πιστωτικό σύστημα κάνοντας λειτουργικά αυτόνομη την Κεντρική Τράπεζα(3).
Ολες αυτές οι θέσεις της κυβέρνησης δεν έχουν την υποστήριξη του ΡΤ. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά την αυτονομία της Κεντρικής Τράπεζας, η θέση της κοινοβουλευτικής ομάδας του ΡΤ είναι αντίθετη με εκείνη της κυβέρνησης. Στη διακήρυξη που υπόγραψαν 55 βουλευτές (σε σύνολο 93 που περιλαμβάνει η κοινοβουλευτική ομάδα του ΡΤ) εκφράζεται η αντίθεση τους στην αυτονόμιση της Κεντρικής Τράπεζας και υποστηρίζεται ο έλεγχος της από την κυβέρνηση με βάση το εκλογικό πρόγραμμα του εκλεγμένου προέδρου. Αντίθετα η κοινοβουλευτική ομάδα του PSDB(4) υποστήριξε την πρόταση που διατυπώθηκε στο γράμμα που στάλθηκε στον Horst Kohler, διευθυντή του ΔΝΤ.
Στο βαθμό που η κυβέρνηση επιλέγει την προώθηση νεοφιλελεύθερων πολιτικών, όπως στην περίπτωση της αυτονομίας της Κεντρικής Τράπεζας (κάτι που η προηγούμενη κυβέρνηση δεν τόλμησε να επιβάλλει!), η πολιτική δύναμη που θα τη στηρίξει είναι εκείνη που ταυτίζεται με τη γραμμή αυτή, δηλαδή το PSDB. Ενώ εκείνη που θα αντιταχθεί, παρά τις αντιθέσεις, είναι το ΡΤ. Αυτό είναι το πολιτικό δίλημμα της κυβέρνησης. Είναι η αντανάκλαση της πολιτικής της “συνέχειας” σε ό,τι αφορά την οικονομία. Είναι το κύριο πρόβλημα της κυβέρνησης, συνισταμένη προγραμματικών ανταγωνισμών και αντίθετων οικονομικών συμφερόντων.
Με την παρουσίαση των προτάσεων των φορολογικών και συνταξιοδοτικών μεταρρυθμίσεων, ξαναεμφανίζεται αυτό το δίλημμα. Αυτές οι προτάσεις πρέπει να εξεταστούν και, το σημαντικότερο, να συγκριθούν με εναλλακτικές προτάσεις που θα προκύψουν από τη συζήτηση στα κόμματα της αριστεράς και την κινητοποίηση των κοινωνικών κινημάτων. Ετσι οι πρωτοβουλίες αυτές της κυβέρνησης θα μπορούν να τροποποιηθούν, έτσι ώστε να εκφράσουν το περιεχόμενο δημοκρατικών και λαϊκών μεταρρυθμίσεων.
Μια μετάβαση προς τα πίσω
Στις 10 Απρίλη ο Υπουργός Οικονομικών δημοσιοποίησε ένα αναλυτικό κείμενο που περιλαμβάνει τους προσανατολισμούς της οικονομικής πολιτικής(5). Είναι σημαντικό να υπογραμμισθούν και να συζητηθούν τα σημεία του εκείνα που δεν είναι ξεκάθαρα : δεν αντιμετωπίζει, για παράδειγμα, τον πληθωρισμό, που θεωρείται πρωτεύον ζήτημα από την ίδια την οικονομική ομάδα της κυβέρνησης.
Σε ό,τι αφορά το θέμα του κειμένου αυτού, είναι ενδιαφέρον να παρατηρήσουμε ότι εγκαταλείπει την έννοια της μετάβασης, όπως αυτή διατυπώνεται από την Εθνική Ηγεσία του PT, μια αρχική πολιτική για περιορισμένο χρόνο, όπως καθορίζεται στο πρόγραμμα της κυβέρνησης, που περιέχει τα στοιχεία μιας νέας οικονομικής πολιτικής. Η “μετάβαση προς τα πίσω” που προτείνει το κείμενο στους οικονομικούς κύκλους του βραζιλιάνικου καπιταλισμού, εισάγει τη μονιμότητα των σημερινών παραμέτρων της οικονομικής πολιτικής για όλη τη θητεία της κυβέρνησης και, στην πραγματικότητα, η συνέχισή της προεκτείνεται και στη διάρκεια μιας επόμενης προεδρικής θητείας! Δεν πρόκειται για μετάβαση σε ένα άλλο μοντέλο, αλλά για βάθεμα και σταθεροποίηση προσανατολισμών, που η Εθνική Ηγεσία του PT θεωρεί μόνο προσωρινούς, που πρέπει να ξεπεραστούν και που είναι αναγκαίοι σήμερα για να ανοίξει ο δρόμος αύριο προς μιά πολιτική ανάπτυξης και αναδιανομής των εισοδημάτων. Το κείμενο του Υπουργείου Οικονομικών προσπαθεί να καθορίσει στην κυβέρνηση ένα άλλο πρόγραμμα. Βασίζεται στην ιδεολογία σύμφωνα με την οποία η αγορά είναι μια κινητήρια δύναμη για την ανάπτυξη, την αναδιανομή των εισοδημάτων και του κοινωνικού πλούτου, εφόσον η κρατική εξουσία δεν την ενοχλεί. Μια από τις σημαντικότερες κριτικές στο κείμενο αυτό, που συμβάλει στην εσωκομματική συζήτηση, παρουσιάστηκε στην ιστοσελίδα του ιδρύματος Perseu Abramo και της Γραμματείας Πολιτικής Εκπαίδευσης, οργάνων πολιτικής επιμόρφωσης του ΡΤ(6). Οι οικονομολόγοι που συνδέονται με το ΡΤ δημοσιοποίησαν τις όλο και μεγαλύτερες κριτικές τους στη νεοφιλελεύθερη στροφή της οικονομικής πολιτικής.
Συζητήσεις και συσπειρώσεις μέσα στο ΡΤ
Η ημερήσια διάταξη του ΡΤ θα είναι πλούσια σε συζητήσεις την επόμενη περίοδο, είναι ευκαιρία να ενισχύσουμε το κόμμα και να του επιτρέψουμε να μπορέσει να διατυπώσει τις προτάσεις του και να τις υπερασπίσει στις πολιτικές και ιδεολογικές συζητήσεις που θα γίνουν. Είναι βασική προϋπόθεση για να αποκτήσουν βάρος οι προγραμματικές απόψεις στην κυβερνητική πολιτική, που για μεγάλο διάστημα έχει επεξεργαστεί το κόμμα.
Μετά από αυτό που μπορούμε να αποκαλέσουμε αρχική κυβερνητική φάση, το κόμμα πρέπει να ξυπνήσει για να επηρεάσει τον πολιτικό διάλογο στην κυβέρνηση και την κοινωνία. Τίποτα δεν εγγυάται ότι το κύριο κυβερνητικό κόμμα καθοδηγεί αυτοδίκαια την κυβερνητική πολιτική. Η σχέση του με την κοινωνία, δηλαδή με τους ταξικούς αγώνες, σφυρηλατείται και εξαρτάται από την ήττα του σχεδίου που εκφράζει τα συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων. Η ήττα αυτή παραχώρησε τη θέση της σε ένα πρόγραμμα αλλαγών, αλλά παραμένει μπλοκαρισμένη σε ένα ασαφές σύνολο υποχρεώσεων, συνέχισης του σχεδίου που πρέπει να ηττηθεί. Η διαδικασία που άνοιξε έτσι, είναι εκείνη ενός αγώνα για τον προσανατολισμό της κυβέρνησης.
Το ΡΤ δοκίμασε να πραγματοποιήσει μια διπλή κίνηση: ένα ρόλο υπεράσπισης της κυβέρνησης συνδυασμένο με μια αυτονομία για να επεξεργασθεί θέσεις και να παρέμβει στην πολιτική δυναμική. Επιβεβαίωσε στις αποφάσεις του ότι δεν θέλει να είναι ένας ιμάντας μεταβίβασης της κυβέρνησης. Αλλά με δεδομένη την πορεία της κυβέρνησης, μια τέτοια συμπεριφορά προκαλεί μέσα στο ΡΤ άπειρες συγκρούσεις, διαφοροποιήσεις και συσπειρώσεις. Σε ένα από τα σημαντικότερα σημεία τριβής, που έχουν παρουσιαστεί μέχρι σήμερα, την ψήφιση της ρύθμισης του πιστωτικού συστήματος, το κόμμα παρενέβη, μετά από μια μεγάλη συζήτηση, εκφράζοντας μια ανεξάρτητη άποψη, διαφορετική από εκείνη της κυβέρνησης, κριτική στην προσπάθεια της τελευταίας να εγγυηθεί ένα μεγαλύτερο πεδίο ελέγχου της Κεντρικής Τράπεζας στα πιστωτικά συμφέροντα(7).
Από την άλλη, οι απειλές κυρώσεων ενάντια στη συντρόφισσα μας Heloisa Helena πηγαίνουν προς την αντίθετη κατεύθυνση. Άλλωστε, ο ίδιος προσανατολισμός εμφανίζεται στην θέληση των ηγετών του κόμματος να του προσδώσουν κυβερνητικούς προσανατολισμούς. Οι πρωτοβουλίες που παίρνουμε μέσα στο κόμμα, η λήψη θέσης από πολλούς κοινοβουλευτικούς, αντιτίθενται σε αυτό. Πέρα από τη συμπεριφορά της κοινοβουλευτικής ομάδας, που ήδη αναφέραμε, σε ό,τι αφορά την Κεντρική Τράπεζα, ας σημειώσουμε ότι η πλειοψηφία της ομάδας του ΡΤ στη Γερουσία (9 στους 14) εκφράστηκε αλληλέγγυα με την Heloisa Helena, καθώς και η πλειοψηφία σχεδόν των βουλευτών σε τοπικά κοινοβούλια. Γύρω στους 30 βουλευτές του ΡΤ δημοσιοποίησαν πρόσφατα μια νέα διακήρυξη ενάντια στη νεοφιλελεύθερη οικονομική πολιτική. Ομοίως, σε μια άλλη διακήρυξη, περίπου 100 οικονομολόγοι, προσκείμενοι στο ΡΤ απαιτούν μια άλλη οικονομική πολιτική και καταγγέλλουν τη συνθηκολόγηση με τις απαιτήσεις της οικονομίας της “αγοράς”.
Φυσικά η συζήτηση για τις φορολογικές μεταρρυθμίσεις (για τις ανεπάρκειες και τα όρια τους) και κυρίως εκείνη για τις συνταξιοδοτικές μεταρρυθμίσεις (για την όξυνση της φορολογικής πόλωσης, τον περιορισμό των δικαιωμάτων και τις συνέπειες για τα Πανεπιστήμια και γενικότερα τις δημόσιες υπηρεσίες), ξαναφέρνει στην ημερήσια διάταξη την ανάγκη της αυτονομίας του κόμματος για να μπορέσει να εκφράσει τις θέσεις του απέναντι στην κυβέρνηση. Είναι σημαντικό να υπογραμμίσουμε ότι ενώ οι όροι της μεταρρύθμισης των συντάξεων διαπραγματεύονται με τους κυβερνήτες των πολιτειών (ανάμεσα τους το PSDB κατέχει ηγεμονική θέση), απλά παρουσιάστηκαν στο κόμμα και στα κοινωνικά κινήματα.
Δεν εντυπωσιάζει, λοιπόν, που οι ισχυρότερες κριτικές του κυβερνητικού σχεδίου προέρχονται από τις γραμμές του ΡΤ και εμφανίστηκαν κατά τη συζήτηση στο κόμμα. Ένα σεμινάριο της ηγεσίας του κόμματος για το ζήτημα αυτό συγκέντρωσε περί τα 1000 άτομα, ενώ περισσότεροι από 20.000 άλλοι παρενέβησαν μέσω Ιντερνέτ. Οι βουλευτές και γερουσιαστές του ΡΤ υφίστανται έτσι τη συνδυασμένη πίεση πλατειών τομέων του κόμματος, των πανεπιστημίων και της Ενιαίας Συνομοσπονδίας Εργαζομένων (CUT) και των συνδικάτων του δημόσιου τομέα με στόχο την αλλαγή του νομοσχεδίου, ενώ η κυβέρνηση οξύνει την πίεση επάνω τους για να το υιοθετήσουν.
Σε ό,τι αφορά τις πιο μακροπρόθεσμες επιλογές, όπως οι θεωρήσεις και οι άξονες της οικονομικής πολιτικής, οι κριτικές που ήδη διατυπώθηκαν πρέπει να ενισχυθούν για να μπορέσει το κόμμα να διατυπώσει θέσεις που θα χρησιμεύσουν σαν σημεία αναφοράς για μια αλλαγή προσανατολισμού της κυβέρνησης.
Αλλά πριν απ’ όλα, η διαδικασία εσωτερικού διαλόγου μέσα στο ΡΤ πρέπει να συνδεθεί με τις συζητήσεις στα άλλα κόμματα της αριστεράς και κύρια με τις κοινωνικές κινητοποιήσεις.
Τα κοινωνικά κινήματα στην πολιτική συζήτηση
Μέχρι πρόσφατα η κινητοποίηση των κοινωνικών κινημάτων για την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους δεν έπαιρνε μια πολιτική διάσταση και δεν γνώρισε μια διαδικασία ενοποίησης. Η ελπίδα ότι οι ιδιαίτερες σχέσεις των κινημάτων με την κυβέρνηση θα αρκούσαν για την υλοποίηση πολιτικών, που θα ενίσχυαν τα λαϊκά συμφέροντα, κυριαρχούσε. Αυτό μπορεί να αρκούσε για την ικανοποίηση επιμέρους θεμάτων, αλλά όχι βέβαια για την επίτευξη βασικών αλλαγών, ούτε για την αλλαγή της δομής της εξουσίας και του κοινωνικού πλούτου. Επίσης η συζήτηση για τον προσανατολισμό της κυβέρνησης δεν μπορεί να γίνει χωρίς μια σε βάθος συζήτηση μέσα στην κοινωνία, χωρίς μια μόνιμη πολιτικοποίηση των κοινωνικών κινημάτων, χωρίς μια πλατειά κινητοποίηση και χωρίς τη σύγκρουση των αντιτιθέμενων κοινωνικών συμφερόντων. Μια παθητική στάση των κοινωνικών κινημάτων θα περιλάμβανε δύο κινδύνους: εκείνον της υποχώρησης στο δικό τους επίπεδο συνείδησης, σε ό,τι αφορά τα συμφέροντα τους, οδηγώντας τα στο να είναι στην ουρά της κυβέρνησης, και εκείνον, που είναι ο χειρότερος, να δούμε τις κυρίαρχες τάξεις, και κύρια τα πιστωτικά τους τμήματα, να αναδιοργανώνονται και να δρουν αποτελεσματικά για να επιβάλλουν όρια στις αλλαγές της κυβέρνησης.
Αυτό το σκηνικό έχει αλλάξει. Τα κοινωνικά κινήματα «ξύπνησαν» για να αντιταχθούν στην πρόταση μεταρρύθμισης των συντάξεων.
Η CUT και η μεταρρύθμιση των συντάξεων
Η Ενιαία Συνομοσπονδία Εργαζομένων ολοκλήρωσε το συνέδριο της στις 7 και 8 Ιούνη, διακηρύσσοντας τη διάθεσή της να κινητοποιήσει τις δυνάμεις της για να αλλάξει το νομοσχέδιο μεταρρύθμισης των συντάξεων. Η συντριπτική πλειοψηφία των αγωνιστών της CUT συνδέονται με το ΡΤ.
Η πρώτη μεγάλη εθνική διαδήλωση από την εγκατάσταση της κυβέρνησης Λούλα έγινε στις 11 Ιούνη στην πρωτεύουσα Μπραζίλια. Συγκέντρωσε περίπου 30.000 με 40.000 άτομα που ήρθαν απ’ όλη τη χώρα. Έχουν προγραμματιστεί και άλλες διαδηλώσεις.
Ο πολιτικός αντίκτυπος της κινητοποίησης αυτής είναι κεντρικός στην παρούσα συγκυρία. Συνεπάγεται μια αλλαγή στις θέσεις και στις συνειδήσεις των αγωνιστών του ΡΤ στα κοινωνικά κινήματα. Συνεπάγεται επίσης μια δημόσια σύγκρουση κοινωνικών συμφερόντων με βαθιές συνέπειες στη δυναμική της κυβέρνησης, του κοινοβουλίου και του κόμματος. Οι συζητήσεις που αμφισβητούν τον προσανατολισμό της κυβέρνησης, που μέχρι τώρα περιορίζονταν μέσα στα κόμματα (κύρια μέσα στο ΡΤ), παίρνουν μια άλλη διάσταση. Μπορούμε να πούμε ότι βρισκόμαστε σε μια αλλαγή της συγκυρίας, στο πλαίσιο της νέας περιόδου που άνοιξε η ήττα του Fernando Henrique Cardoso και η νίκη του Λούλα.
Em Tempo
Σημειώσεις
(1) Η απόφαση που υιοθετήθηκε είναι στα βραζιλιάνικα στο site: http://www.pt.org.br.
(2) Δημοσιεύθηκε στο Inprecor Νο 480/481, Μάρτης-Απρίλης 2003.
(3) Είναι διαθέσιμο στα βραζιλιάνικα στο http://www.fazenda.gov.br και στα αγγλικά httpQ//www.imf.org;80/external/np/loi/2003/bra/01/index.htm.
(4) Το PSDB (Κόμμα της Βραζιλιανής Σοσιαλδημοκρατίας) υποστήριξε για πρόεδρο τον Fernando Henrique Cardoso (εξελέγη το 1994 και το 1998 ενάντια στο Λούλα), που ακολούθησε νεοφιλελεύθερη πολιτική σύμφωνα με τις εντολές του ΔΝΤ.
(5) Διαθέσιμο στα βραζιλιάνικα στο http://www.fazenda.gov.br
(6) Διαθέσιμο στα βραζιλιάνικα στο http://www.perseuabramo.org.br/periscopio/052003/sumario25.htm
(7) Αν και η πλειοψηφία των βουλευτών του ΡΤ ήταν αντίθετη στο νομοσχέδιο των πιστωτικών διαρρυθμίσεων, αυτό εγκρίθηκε χάρη στις ψήφους των βουλευτών του PDSB.
ΤΠΤ - "4" 
[…] Οι διαφωνίες ανάμεσα στο PT και την κοινωνική του βάση μ… […]