Η άγνωστη ιστορία της ρωσικής ψυχανάλυσης

Σπάρτακος 71, Σεπτέμβρης 2003

του Παναγιώτη Σηφογιωργάκη

Ένα από τα πολλά υποπροϊόντα της «πτώσης του Τείχους» είναι η διάθεση τεράστιων αρχείων από τις ανατολικές χώρες στο φως της δημοσιότητας ή της ερευνητικής δραστηριότητας. Ταυτόχρονα οι ερευνητές έχουν την ελευθερία να ψάξουν σ’ αυτές τις χώρες για κάθε είδος πηγής και τεκμηρίων αναφορικά με τα ζητήματα που τους απασχολούν, κάτι που ήταν σχεδόν απίθανο παλιότερα.

Η ελευθερία αυτή όμως δεν αποδεικνύεται πάντοτε και επωφελής για την αδιάλλακτη αναζήτηση της αλήθειας (ανεξαρτήτως αντικειμένου) αναφορικά με τις γνωστές ή άγνωστες πτυχές της ζωής στις πρώην χώρες του λεγόμενου «υπαρκτού σοσιαλισμού». Τα δυτικά ιδρύματα ή ακόμη και τα κρατικά των ανατολικοευρωπαϊκών χωρών τις περισσότερες φορές χρηματοδοτώντας και προσφέροντας κάθε διευκόλυνση γι’ αυτές τις έρευνες δε στοχεύουν σε τίποτε άλλο παρά στο ξαναγράψιμο της ιστορίας από τη σκοπιά των δυτικών νικητών του ψυχρού πολέμου ή των νέων ελίτ της περιοχής.

Έτσι καθήκον οποιασδήποτε κριτικής ανάγνωσης της ιστορίας είναι αφ’ ενός η αξιοποίηση του νέου, παλιότερα απρόσιτου υλικού και αφετέρου η αμφισβήτηση του ιδεολογικού πλαισίου που τείνει να παραμορφώσει την οπτική του παρελθόντος με βάση σύγχρονες σκοπιμότητες και συμφέροντα.

Στην περίπτωση που θα μας απασχολήσει (τη θέση και τη μοίρα της ρωσικής ψυχανάλυσης στην επαναστατική Ρωσία μετά το 1918), όλες οι δημοσιεύσεις στην αγγλική κυρίως γλώσσα που βγήκαν τη δεκαετία του 1990 ήταν πριν απλά αδιανόητες. Τα δύο σημαντικότερα βιβλία (Martin Miller, Ο Φρόυντ και οι Μπολσεβίκοι, New Haven, Λονδίνο 1998 και Alexander Etkind. O Έρωτας του Ανέφικτου -Αγγλική Μετάφραση- Westview Press, 1997) δεν κρύβουν τη φιλελεύθερη προοπτική τους, ευθυγραμμισμένη με την ορθοδοξία της σημερινής εποχής. Το μοτίβο του Miller, ειδικά, είναι εύγλωττο: οι ρώσοι ψυχαναλυτές έκαναν μια «φαουστιανή» συμφωνία με την εξουσία των μπολσεβίκων (με το «κόκκινο διάβολο» άραγε;) που στο τέλος οδήγησε στο χαμό τους.

Άγνωστες δημοσιεύσεις, στενογραφικό υλικό, σπάνια ντοκουμέντα και άλλα πολλά συνθέτουν τις πηγές αυτής της νέας βιβλιογραφίας. Παρά τον ευθύγραμμο τρόπο με τον οποίο παρουσιάζουν αυτοί οι συγγραφείς το θέμα τους, μπορεί κανείς, παρ’ όλ’ αυτά, να διαπιστώσει ότι η ιστορία της ψυχανάλυσης δε φαίνεται να χωράει σε καλούπια παλιά ή νέα. Ούτε η παλιά σταλινική προκατάληψη που καταδίκαζε συλλήβδην τη ψυχανάλυση σαν μια παρακμιακή και εκφυλισμένη αστική επιστήμη, ούτε και η σύγχρονη φιλελεύθερη καρικατούρα της απόλυτης εχθρότητας ανάμεσα στην «ατομοκεντρική ψυχαναλυτική μεθοδολογία και την κολλεκτιβίστικη νοοτροπία της μαρξιστικής επανάστασης» (για να χρησιμοποιήσουμε για λίγο αυτή τη χυδαία ορολογία) μοιάζουν να εφαρμόζονται εδώ.

Στην πραγματικότητα η ρωσική ψυχανάλυση αποδεικνύεται ότι ανθίζει τα πρώτα χρόνια μετά την Οκτωβριανή Επανάσταση (όπως και κάθε τι ριζοσπαστικό και πρωτοποριακό στις επιστήμες και τις τέχνες άλλωστε αυτή την ίδια περίοδο) για να γνωρίσει τη μοίρα, θα τολμούσαμε να πούμε, της επανάστασης της ίδιας στο σύνολό της: θάβεται κάτω από τη σκόνη της σταλινικής αντίδρασης, του γραφειοκρατικού εκφυλισμού της προλεταριακής επανάστασης του 1918. Συγκεκριμένα με βάση το νέο υλικό βγαίνει το συμπέρασμα ότι το πεπρωμένο του ρωσικού ψυχαναλυτικού κινήματος είναι στενά συνδεδεμένο, αν όχι τελικά αδιάσπαστο, από την έκβαση του αγώνα εκείνης της τάσης που υπερασπίστηκε τις αυθεντικές παραδόσεις του Οκτώβρη: της Αριστερής Αντιπολίτευσης.

Παρ’ όλ’ αυτά το σημείωμά μας όμως δεν μπορεί να αποτελέσει ωστόσο μια σοβαρή βιβλιοκρισία υπό οποιαδήποτε έννοια, παρά μόνο να δώσει μια γενική ιδέα γι’ αυτό το πρόσφατα αποκτημένο πληροφοριακό υλικό παραβλέποντας τις διαφορές και τις ιδιαίτερες εμφάσεις των παραπάνω συγγραφέων.

Όταν ο γιος του Στάλιν ήταν τρόφιμος του Ψυχαναλυτικού Παιδιατρικού Ιδρύματος… …

Η ρωσική ψυχανάλυση κατά την προεπαναστατική περίοδο φαίνεται να περιορίζεται στη δράση ορισμένων μονάχα προσωπικοτήτων που διατηρούσαν ιδιαίτερες σχέσεις με το φροϋδικό κίνημα, όπως η Λου-Αντρέας Σαλομέ και ο Σεργκέι Πανκέεφ – ο περίφημος «Λυκάνθρωπος» του Φρόυντ. Η ψυχανάλυση απέχει πολύ ακόμη από τη συγκρότηση συλλογικών θεσμών οι οποίοι θα εμφανιστούν αμέσως μετά από την Οκτωβριανή Επανάσταση. Τόσο ο Miller, όσο και ο Etkind αφήνουν να διαφανεί ότι το σύνολο σχεδόν των ανθρώπων που επρόκειτο να εμπλακούν στο ψυχαναλυτικό κίνημα στη Ρωσία ήταν άνθρωποι που υποστήριξαν την επανάσταση και τους μπολσεβίκους ιδιαιτέρως. Φαίνεται ότι ο ειδικός χαρακτήρας της ρωσικής ψυχανάλυσης τα χρόνια εκείνα προσδιορίζεται από το συνδυασμό των ανακαλύψεων του Φρόυντ με τους στόχους του κοινωνικού μετασχηματισμού που έθεσε η επανάσταση στην ημερήσια διάταξη. Όχι μόνο το πρώτο διάστημα της εξουσίας των μπολσεβίκων δεν επιβλήθηκε μια επίσημη επιστημονική ψυχολογία που απέκλειε άλλα ρεύματα και θεωρίες (όπως έγινε αργότερα με την μπηχεβιοριστική παβλοφική ψυχολογία), αλλά οι ψυχαναλυτικοί κύκλοι μπορούσαν ευθύς εξαρχής να στηριχθούν στην επίσημη κρατική βοήθεια για τις έρευνες και τα πειράματά τους.

Όλα τα παραπάνω είχαν δύο πολύ συγκεκριμένες συνέπειες: η Ρωσική Ψυχαναλυτική Εταιρεία γίνεται η πρώτη τέτοια εταιρεία που επιχορηγείται από κρατική αρχή στον κόσμο£ από την άλλη οι ψυχαναλυτικές προσπάθειες κατευθύνονται λιγότερο προς την ατομική θεραπεία, αλλά στην εκπαίδευση και την πρόληψη. Εξ ου και η εμφάνιση του πρωτότυπου κλάδου της παιδολογίας, μιας καθαρά ρωσικής έκφανσης της ψυχανάλυσης που στόχευε στην αρμονική (αντιαυταρχική) ψυχολογική ανάπτυξη των παιδιών.

Ο πειραματικός χαρακτήρας της σοβιετικής εμπειρίας κάθε άλλο παρά σε εξαφάνιση οδήγησε τη φροϋδική ανάλυση. Οι ρώσοι φροϋδιστές επίσης φαίνεται να τίθενται αυτόβουλα στην υπηρεσία της δημιουργίας μιας νέας κοινωνίας χωρίς κανένα καταναγκασμό από το καθεστώς.

Μια πολύ μικρή, αλλά χαρακτηριστική ένδειξη του κύρους της ψυχανάλυσης στην επαναστατική Ρωσία είναι και το γεγονός ότι ο ίδιος ο Στάλιν (αν αναλογιστούμε την πολιτιστική αντεπανάσταση που στη διάρκεια της εξουσίας του οδήγησε μεταξύ άλλων σε πρόωρο θάνατο τη ρωσική ψυχανάλυση το 1930) εμπιστεύτηκε το γιο του, Βασίλι, στο Ψυχαναλυτικό Παιδιατρικό Ίδρυμα εκείνης της εποχής (απωθημένα με τον πατέρα του;).

Η προβληματική των ρώσων ψυχαναλυτών εκείνης της περιόδου, με βάση τα νέα στοιχεία, φέρει εμφανείς αναλογίες με το ελάχιστα χρονικά κατοπινό εγχείρημα των ερευνητών της σχολής της Φραγκφούρτης οι οποίοι επίσης επιχείρησαν να συνθέσουν την μαρξιστική ταξική ανάλυση με τη φροϋδική ψυχολογία του βάθους: τη μελέτη της ψυχολογίας του ατόμου στο φως της κοινωνικής ψυχολογίας.

Παρατίθενται από τους συγγραφείς πλήθος πληροφοριών για έρευνες, μελέτες και πειραματικές εφαρμογές σ’ αυτό το πεδίο κατά το πρώτο ήμισυ της δεκαετίας του ’20 που ωστόσο στη συντριπτική πλειοψηφία τους παραμένουν χαμένες. Εμβληματική είναι η μορφή του σοβιετικού ψυχαναλυτή Mikhail Reisner£ υπήρξε ένας από τους ελάχιστους ακαδημαϊκούς του προηγούμενου καθεστώτος που συνδέθηκε από την πρώτη στιγμή με τους μπολσεβίκους, βοήθησε στο σχεδιασμό του πρώτου σοβιετικού συντάγματος, συνεργάστηκε στενά με το Lunacharsky με σκοπό την αναμόρφωση του ανώτατου εκπαιδευτικού συστήματος και ήταν ιδρυτικό μέλος της Κομμουνιστικής Ακαδημίας και επικεφαλής του τμήματος κοινωνικής ψυχολογίας του Ινστιτούτου Πειραματικής Ψυχολογίας. Αποσπάσματα από τα δοκίμια του εκείνης της περιόδου αποκαλύπτουν ένα σημαντικό στοχαστή που προκαταλαμβάνει το μεταγενέστερο έργο ανθρώπων όπως ο Βίλχελμ Ράιχ γιατί στην καρδιά του προβληματισμού βρίσκεται το ζήτημα των ψυχολογικών όρων της κυριαρχίας της ιδεολογίας της άρχουσας τάξης πάνω στις μάζες. Στα σημαντικά του γραπτά για τη θρησκεία, για παράδειγμα, υποστήριζε ότι από μια μαρξιστική σκοπιά, ήταν προφανείς γιατί η θρησκεία ήταν απαραίτητη για την άρχουσα τάξη, αλλά δεν ήταν προφανές γιατί οι μάζες έβρισκαν καταφύγιο σ’ αυτή. Εδώ ο μαρξισμός χρειαζόταν να συμπληρωθεί από μία ψυχολογία της θρησκείας και το κλειδί της βρισκόταν στη φροϋδική θεωρία. (Αν και ο Μαρξ στοχάζεται μ’ έναν εξαιρετικά διαλεκτικό τρόπο πάνω στο θέμα στο νεανικό του έργο Εισαγωγή στην Κριτική της Εγελιανής Φιλοσοφίας του Δικαίου, το οποίο όμως ήταν ανέκδοτο στη Ρωσία εκείνη την εποχή).

Τα βασικά θέματα των ρώσων ψυχαναλυτών αυτή την περίοδο ήταν «η συνείδηση» και η «εξουσία» και η βασική μέριμνά τους η προσπάθεια για την απελευθέρωση των ανθρώπων από τις καταπιεστικές κυρίαρχες ιδεολογίες του παρελθόντος. Το γεγονός αυτό κάνει τους συγγραφείς να επισημαίνουν τακτικά ότι η «σεξουαλικότητα» είχε υποβαθμιστεί στην προβληματική των ρώσων ψυχαναλυτών, πολλές φορές αφήνοντας την υπόνοια ότι η υποβάθμιση αυτή είχε πολιτική σκοπιμότητα.

Πάντως το μεθοδολογικό υπόβαθρο των ρώσων ψυχαναλυτών προβάλλει μέσα από τις σελίδες των εν λόγω βιβλίων ως ορθόδοξο φροϋδικό -καμία σχέση με τη μεθοδολογία των Erich Fromm, Karen Horney κ.ά. που αργότερα επιχείρησαν να «διορθώσουν» τον «πανσεξουαλισμό» του Φρόυντ με τη συνδρομή καθαρών εννοιών μιας μη-φροϋδικής κοινωνικής ψυχολογίας. Το έργο του Reisner για παράδειγμα έχει σα βάση του τις Τρεις Μελέτες για την Παιδική Σεξουαλικότητα του Φρόυντ. Παντού χρησιμοποιείται η θεωρία των ορμών και όλο το εννοιολογικό φροϋδικό οπλοστάσιο για τη λιμπιντική ανάπτυξη των ατόμων κ.ο.κ. Απλά η θέση των ρώσων ψυχαναλυτών είναι ότι «η κοινωνική ψυχολογία διαμεσολαβείται από τη λιμπιντική (σεξουαλική) ανάπτυξη των ατόμων»£

Χωρίς να υποτιμούμε το συντηρητισμό μιας πολιτιστικά καθυστερημένης χώρας, στην πραγματικότητα τα σεξουαλικά ταμπού είχαν προσβληθεί ήδη στους μπολσεβίκικους κύκλους από το έργο ενός τόσο προβεβλημένου στελέχους του μπολσεβίκικου κόμματος όπως η Αλεξάντρα Κόλλονταϊ.

Σε σχετικές συζητήσεις απέναντι σε συντηρητικότερες φωνές, ο Λέον Τρότσκι μπορούσε να ισχυρίζεται γι’ αυτό το ζήτημα: «αποτελεί ήδη ένα αντικείμενο αντιπαράθεσης μέσα στα σύνορα του υλισμού». Μόνο αργότερα με την αποκατάσταση της «οικογένειας», της «εγκράτειας» και της υποταγής γενικά του ατόμου στο κράτος, την περίοδο της σταλινικής αντίδρασης, μπορούσε κανείς στα σοβαρά να κατηγορήσει τους ψυχαναλυτές για εμμονή στη σεξουαλικότητα. Άρα πρέπει να αμφιβάλλουμε για την υποτιθέμενη έκπτωση που έκαναν οι ρώσοι ψυχαναλυτές τα πρώτα χρόνια της επανάστασης από την προβολή της σεξουαλικότητας για λόγους «καλής γειτονίας» με τους μπολσεβίκους.

Επιπλέον από τους ίδιους αυτούς τους συγγραφείς δεν κρύβονται και συγκεκριμένα εγχειρήματα όπως αυτό του πειραματικού σχολείου της Vera Smidt το οποίο έθετε σα στόχο την ελεύθερη χωρίς ενοχές και καταπίεση λιμπιντική ανάπτυξη των παιδιών και σεξουαλική εκδήλωση των εφήβων προλέγοντας τα πειράματα με τη Σεξπολ του Reich μια δεκαετία νωρίτερα.

Το τραγικό τέλος της ρωσικής ψυχανάλυσης

Οι πληροφορίες συγκλίνουν ότι η περίοδος όπου η ψυχανάλυση έφτασε στη μεγαλύτερη ακμή της στη Σοβιετική Ένωση ήταν τα χρόνια 1920-1921. Ο Etkind δεν αφήνει καμία αμφιβολία για το ότι αυτή η ακμή συνέπιπτε και σχετιζόταν στενά με το γεγονός ότι την ίδια ακριβώς εποχή ο Λέον Τρότσκι διέθετε τη μεγαλύτερη επιρροή που ποτέ άσκησε στη χώρα, ενώ ο Miller τον παρουσιάζει ως τον «αρχιτέκτονα της Φαουστιανής Συμφωνίας» ψυχανάλυσης-μπολσεβίκων. Αν και όπως είδαμε ακόμη και ο Στάλιν μπορούσε τότε να στέλνει το γιο του σε ψυχαναλυτικό παιδιατρικό ίδρυμα, στην πραγματικότητα η βασική ηγετική φυσιογνωμία του μπολσεβίκικου κόμματος που υποστήριζε το ψυχαναλυτικό κίνημα ήταν ο Λέον Τρότσκι, πράγμα που δεν απέκλειε την ίδια στιγμή να εκτιμά και να διατηρεί σχέσεις με τον Παβλόφ, του οποίου το έργο αργότερα χρησιμοποιήθηκε εναντίον των ψυχαναλυτών.

Ο Τρότσκι είχε έρθει από νωρίς σ’ επαφή με τη ψυχανάλυση τα χρόνια της εξορίας στη Βιέννη και σ’ ολόκληρη τη ζωή του δεν εγκατέλειψε τη σχέση του μαζί της όπως μαρτυρούν σκόρπιες αναφορές σ’ ολόκληρο το γραπτό του έργο, αν και ωστόσο θεωρείται ότι η περίφημη αυτοβιογραφία του Η µωή μου είναι το βιβλίο του που είναι περισσότερο επηρεασμένο απ’ αυτή.

Η συσχέτιση της ψυχανάλυσης στη Ρωσία με την επιρροή του Τρότσκι στάθηκε όμως μοιραία γι’ αυτή.

Ήδη την εποχή της «Τριανδρίας» (Στάλιν, µηνόβιεφ, Κάμενεφ) αρχίζει ένα κύμα δημοσιεύσεων που κατηγορεί τον ιδεαλιστικό χαρακτήρα των βάσεων του φροϋδισμού σ’ αντιδιαστολή προς τις «υλιστικές και επιστημονικές» βάσεις της παβλοφιανής ψυχολογίας των αντανακλαστικών.

Περνούν μπροστά από τα μάτια μας καμιά τριανταριά ονόματα ανθρώπων που συνδέθηκαν πολιτικά με τον Τρότσκι και την Αριστερή Αντιπολίτευση με προεξάρχοντα τον αντιπρόεδρο της ρωσικής Ψυχαναλυτικής Εταιρείας Victor Kopp που αποτέλεσε ηγετικό της στέλεχος.

Η τύχη όλων αυτών των ανθρώπων ήταν η κοινή μοίρα εκείνων που αντιστάθηκαν στη γραφειοκρατικοποίηση του σοβιετικού καθεστώτος και το μονοπώλιο της εξουσίας από τη σταλινική ομάδα: εκτελέσεις, εξορία, διωγμοί, σβήσιμο σε στρατόπεδα συγκέντρωσης ή εναλλακτικά εξευτελιστικός συμβιβασμός με τη νέα πολιτική κατάσταση.

Το 1930 έλαβε χώρα ένα Συνέδριο για την Ανθρώπινη Συμπεριφορά που έβαλε την τελική ταφόπλακα στη ρωσική ψυχανάλυση (αντίστοιχο με το Συνέδριο των Σοβιετικών Συγγραφέων του 1934 που επέβαλε το «ζντανοφικό» νάρθηκα του σοσιαλιστικού ρεαλισμού στις τέχνες). Ένας από τους κύριος ομιλητές ήταν ο Aron Zalkind, πρώην μέλος του ψυχαναλυτικού κινήματος. Οι συκοφαντίες που εξαπέλυσε ενάντια στη φροϋδική θεωρία δεν είχαν το προηγούμενο τους..…

Οφείλουμε όμως τελικά να παραδεχτούμε ότι το τέλος της ψυχανάλυσης στη Σοβιετική Ένωση του Στάλιν δεν ήταν απλά και μόνο ένα τυχαίο αποτέλεσμα των συγκρούσεων για την εξουσία όπου οι βασικοί πρωταγωνιστές της ψυχανάλυσης είχαν την ατυχία να βρεθούν στην πλευρά της ηττημένης Αριστερής Αντιπολίτευσης.
Η βασική αιτία αφορά το ασυμβίβαστο με τη νέα εξουσία κάθε θεωρίας που έθετε στο επίκεντρο την άρση της καταπίεσης σ’ οποιαδήποτε εκδοχή της. Η παβλοφιανή ψυχολογία των εξαρτημένων αντανακλαστικών στην εκδοχή που επικράτησε στη σταλινική περίοδο δεν εξυπηρετούσε παρά μια εξουσία που έθετε σα στόχο της τον έλεγχο και τη συμμόρφωση των υπεξούσιων της, μια κοινωνία που σ’ αντίθεση με τον κομμουνισμό όπως τον συνέλαβαν ο Μαρξ και ο Ένγκελς και ας μην ξεχνάμε, ακόμη πιο σημαντικό, εκατομμύρια ανθρώπων που αγωνίστηκαν για τον κομμουνισμό τα προηγούμενα 150 χρόνια, θυσίαζε την ελευθερία του ατόμου στην υπηρεσία του κράτους.