Εισαγωγή στον Μανόλη Λαμπρίδη

Σπάρτακος 69, Απρίλης 2003

Προλεγόμενα μιας εισαγωγής στον

Μανόλη Λαμπρίδη

του Μάριου Εμμανουηλίδη

«Η `Λεωφόρος Επαναστάσεως’ δεν ήταν λεωφόρος αλλά μονοπάτι.

Περνούσε μέσα από μικρούς αμμόλοφους

μισοντυμένους ένα παράξενο χορτάρι

απ’ αυτό που βλέπουμε στα όνειρα και τον κινηματογράφο»

Γ. Λυκιαρδόπουλος, Avenida de la Revolucion

Τον Ιούλιο του 1955, ο Μανόλης Λαμπρίδης [στο εξής Μ.Λ.] δημοσιεύει στην Επιθεώρηση Τέχνης το δοκίμιο «’Il gran rifiuto’. Καβάφης-Βάρναλης-Καρυωτάκης και η παρακμή», το οποίο έμελλε να επανακαθορίσει τους ορίζοντες και τις ορίζουσες της λογοτεχνικής κριτικής στην Ελλάδα απελευθερώνοντάς την από τα ασφυκτικά όρια μιας μηχανιστικής προσέγγισης του έργου τέχνης και ενός απλοϊκού, καθόλου εμπνευσμένου ή παραγωγικού, αναγωγισμού που ήθελε να αυτοονομάζεται μαρξιστική λογοτεχνική κριτική.

Το κείμενο του Μ.Λ. (που αποτελούσε απάντηση στο άρθρο του Μ. Μ. Παπαϊωάνου «Φαινόμενα ακμής και παρακμής στη νεοελληνική ποίηση» [Επιθεώρηση Τέχνης, τ. Α’, τχ. 2, (Φεβρουάριος 1955), 83-92], προκάλεσε έντονη συζήτηση, η οποία διήρκεσε δυόμισι χρόνια και έλαβαν μέρος ο Τάσος Βουρνάς, ο Μάρκος Αυγέρης, ο Λάμπρος Σκλαβούνος, ο Μανόλης Αναγνωστάκης και ο Κ. Πορφύρης. Οι επιδράσεις της παρέμβασης του Μ.Λ. ήταν σημαντικότατες, σύνθετες, πολυδιάστατες και διαρκείς καθώς αποτέλεσε την εναρκτήρια στιγμή της μακράς και αντιφατικής πορείας της απελευθέρωσης της ελληνικής λογοτεχνικής κριτικής από τα στενά όρια του «ζντανωφισμού» (1) και παρείχε τα βασικά θεωρητικά εργαλεία για την μετέπειτα πολιτιστική ηγεμονία της Ανανεωτικής Αριστεράς στην Ελλάδα. Η `ορθόδοξη’ ή `παλαιά κριτική’, στάθηκε ανήμπορη ενώπιον του εύρους και της συγκρότησης της προσέγγισης του Μ.Λ.. Ενδεικτική της αδυναμίας της είναι η χρησιμοποίηση στερεοτυπικών απαξιωτικών χαρακτηρισμών («μικροαστικός εκλεκτικισμός», «αυτάρεσκος ναρκισσισμός» (2)) και η καταφυγή σε πρακτικές αποκλεισμού: Ο Τάσος Βουρνάς ζήτησε, ανεπιτυχώς, από το περιοδικό να μην δημοσιεύει «αντίθετες ιδεολογικά και αισθητικά απόψεις» (3).

Στο πλαίσιο της συζήτησης ο Μ.Λ. δημοσίευσε ένα ακόμη άρθρο, με τίτλο «Η αντικειμενικότητα του έργου τέχνης» (Επιθεώρηση Τέχνης, τ. ΔΕ, τχ. 20, Αύγουστος 1956, 125-131), στο οποίο παρουσίασε τις θεωρητικές βάσεις του πρώτου του άρθρου. Αυτή η μελέτη συνιστά τη συμπύκνωση των απόψεων του Μ.Λ. για τους όρους της λογοτεχνικής κριτικής, απόψεις οι οποίες παρέμειναν σταθερές σε όλο το διάστημα της συγγραφικής του δραστηριότητας. Μια δραστηριότητα που ξεκινά το 1946, σε ηλικία 26 ετών, με τη δημοσίευση στο περιοδικό Ελληνικά Γράμματα του άρθρου «Το νόημα της ελληνικής ελευθερίας», για να σταματήσει στις 30 Νοεμβρίου του 2002 όταν ξαφνικά, αλλά πλήρης ημερών, πεθαίνει στην Αθήνα.

Το σύνολο της συγγραφικής παραγωγής του «Μανόλη Λαμπρίδη» (ψευδώνυμο του Μανόλη Λεοντάρη) αποτελείται από δοκίμια αισθητικής, λογοτεχνικής κριτικής και πολιτικής φιλοσοφίας. Εξέδωσε τα βιβλία, τα οποία αποτελούν συλλογές δοκιμίων και άρθρων: Η σύγκρουση με το Νόμο ως έμπρακτη κριτική του Δικαίου (Έρασμος,1975). Il gran rifuito. Καβάφης, Βάρναλης, Καρυωτάκης και η παρακμή, (Έρασμος, 1979). Παλαιά και Νέα ποίηση (Ύψιλον, 1981). Αντι-ιδεολογικά (Έρασμος, 1982). Η ταξική συνείδηση στο έργο του Κ. Βάρναλη (Ύψιλον, 1982). Η ποίηση και το ηθικό πρόβλημα (Εναλλακτικές Εκδόσεις, 1993). Τρία μελετήματα (Μανδραγόρας, 1998). Στρογγυλές κουβέντες ή η παρανόηση της μεταφοράς και του συμβολισμού (Γαβριηλίδης, 2000). Δημοσίευσε -υπογράφοντας εκτός από “Μανόλης Λαμπρίδης” και ως Μ. Ιωάννου, Μ. Ιωαννίδης, Νίκος Λιμπέρης, Σ. Μοντάνος, Μ. Φουτούρης, Βίκτωρ Βέρας- άρθρα στα περιοδικά Ελεύθερα Γράμματα, Ο αιώνας μας, Μακεδονικά Γράμματα, Νέος Νουμάς, Επιθεώρηση Τέχνης, Πανσπουδαστική, Κριτική (το περιοδικό που εξέδιδε ο Μ. Αναγνωστάκης στη Θεσσαλονίκη 1959-61), Λογοτέχνης, Η Άλως, Εφημερίδα των ποιητών, Διαβάζω, Αντί, Λεβιάθαν, η Λέξη, Μανδραγόρας, ο Πολίτης, Σύγχρονοι Καιροί, ενώ τακτική ήταν η συνεργασία του με το περιοδικό Μαρξιστικό Δελτίο που εξέδιδε το Κ.Δ.Κ.Ε.(4) τόσο στην περίοδο 1959-67 όσο και στη Μεταπολίτευση. Επίσης, συνεργάστηκε, συγγράφοντας λήμματα (αταξική κοινωνία, αλητεία κ.ά.), με το Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών (έκδ. Θ. Παπαϊωάννου, Αθήνα 1957, ημιτελές). Επισημαίνουμε κάποια άρθρα: «Ερμητισμός και ανεικονισμός», Μαρτυρίες, τχ. 1 (1962), 1-6, τχ. 3 (1962), 1-12, τχ 5-6 (1963), 5-22. «Το πρόβλημα των ιδεολογιών», Μαρτυρίες, τχ. 10 (Νοέμβριος 1964), 10-18. «Το θέμα των `ιδεολογιών’ στο έργο του Π. Κονδύλη», σημειώσεις, τχ. 53 (2000), 9-24.

Ο Μ.Λ. δεν έγραψε πολυσέλιδα βιβλία -αναμενόμενο για έναν υπάλληλο επί 32 χρόνια της Εθνικής Τράπεζας, ο οποίος δεν ενδιαφέρθηκε ποτέ για τη θεσμική, ακαδημαϊκή ανταμοιβή της σκέψης του. Παρέμεινε πάντα ερασιτέχνης, με την ετυμολογική έννοια της λέξης. «Η δομή και η μορφή των μελετημάτων αυτών, όπως είναι, αποτελούν μια μαρτυρία: Χαρακτηρίζουν τον επίμοχθο τρόπο, με τον οποίο ορισμένη κατηγορία ανθρώπων πραγματοποιεί τη μελέτη και την πνευματικήν εργασία» (5). Αλλά αυτή η φράση του Μ.Λ. ας μη διαβαστεί μόνο ως αναφορά στους περιορισμούς της πνευματικής παραγωγής από την οκτάωρη καθημερινή εξαρτημένη σχέση εργασίας. Ο «επίμοχθος τρόπος» αφορά και τη μοναξιά της πολιτικής, αλλά και αρχικά, της αισθητικής θέσης του Λαμπρίδη και κάποιων λιγοστών συντρόφων του στη μεταπολεμική Ελλάδα.

Παρά τη μορφή του έργου του, με εκκίνηση τη σκέψη του Leon Trotsky, του Georg Lukacs, του Lucien Goldman, αλλά και του Κορνήλιου Καστοριάδη και του Παναγιώτη Κονδύλη, παρήγαγε ένα συγκροτημένο σύνολο θέσεων, μια προβληματική για την Τέχνη και την Ιστορία, ίσως όχι πρωτότυπη, αλλά συνεκτική, διαυγή, ρηξικέλευθη, αναφορικά με το μετεμφυλιακό διανοητικό πλαίσιο, γόνιμη για την ανάπτυξη μιας μη περιχαρακωμένης λογοτεχνικής κριτικής και ενισχυτική της πνευματικής παραγωγής της εκκολαπτόμενης Ανανεωτικής Αριστεράς, στην οποία δεν ανήκε ποτέ.

Σχηματικά, εντός των στενών ορίων αυτού του σημειώματος, αναφέρουμε ότι οι βασικές ορίζουσες της προβληματικής του Μ.Λ. για την Τέχνη και την Ιστορία ήταν η πίστη στη διαρκή επικαιρότητα και ριζοσπαστικότητα του νεωτερικού σχεδίου, η αναζήτηση ενός `δυναμικού μοντερνισμού’, η προσέγγιση της ιδεολογίας ως `ψευδούς συνείδησης’, η κριτική των ιδεολογιών, η ερμηνευτική και κριτική χρήση της έννοιας της αλλοτρίωσης, ο τονισμός της αντικειμενικότητας του έργου τέχνης ως αισθητικού και διαταξικού φαινομένου που διεκδικεί την αυτονομία του και τους εσωτερικούς όρους της παραγωγής του, η μοναξιά της πολιτικής και καλλιτεχνικής πρωτοπορίας, η κρίση του αστικού πολιτισμού, ο `γραφειοκρατικός εκφυλισμός’ της ΕΣΣΔ.

Ο Μ.Λ. ήταν ενεργός τροτσκιστής από τη δεκαετία του 1940. Συμμετείχε στο ενοποιητικό Συνέδριο των τροτσκιστικών οργανώσεων το 1946 και εξέφραζε απόψεις που τον ενέτασσαν στην επονομαζόμενη “τάση του Στίνα”, η οποία απομακρύνθηκε βαθμιαία από τις υπάρχουσες τροτσκιστικές οργανώσεις, αλλά και από την προβληματική του Τρότσκι. Παρά ταύτα, για τον Μ.Λ., οι όποιες διαφοροποιήσεις δεν σήμαιναν τη βίαιη αποκοπή ή την απλή απόρριψη προηγούμενων θέσεων και αναφορών, καθώς η κίνηση της σκέψης του ήταν περισσότερο συνθετική. Αυτό του επέτρεψε να στέκει πάντα κοντά στα τροτσκιστικά πολιτικά μορφώματα, συνεργαζόμενος τακτικά με τα περιοδικά τους.

Παραμένοντας μόνιμα ετερόδοξος, από το 1962 έως το θάνατό του, θα συνδεθεί στενά με το περιοδικό Μαρτυρίες, που εξέδιδε ο Στέφανος Ροζάνης από το 1962 έως το 1966, και τη μετεπολιτευτική συνέχειά τους, το περιοδικό σημειώσεις (τχ. 1, Σεπτέμβριος 1973). Δύο περιοδικά που αποτέλεσαν -και οι σημειώσεις συνεχίζουν να αποτελούν- όχι μόνο μια εκδοτική κίνηση ανθρώπων με το κοινό ενδιαφέρον για την ποιητική πρακτική και την ερμηνεία της, αλλά κάτι περισσότερο: έναν κύκλο όπου κυοφορείται η “ποίηση ως αντίσταση”, η αδιαπραγμάτευτη διάθεση της κριτικής σκέψης, η άρνηση του κοινού νου, η επιμονή στον αρνητικό όρο της διαλεκτικής και στην ανθρωπολογική θεμελίωση της αντίστασης στο είναι(6), ένας λόγος αδιαπραγμάτευτα κριτικός και απομυθοποιητικός, και ταυτόχρονα σεμνός, μακριά από τις βεβαιότητες, τους φανερούς και κρυφούς συμβιβασμούς της `παραδοσιακής’ ή Ανανεωτικής Αριστεράς. Αν στη διαρκή κίνηση της σκέψης που ανα-ρωτά τις σημασίες και τους νόμους κρύβεται η ουσία του πνεύματος της εξέγερσης, τότε σε αυτόν τον κύκλο το πνεύμα αυτό είναι παρόν(7). «Εμείς, η σέκτα των πολιτικά ύποπτων της δεκαετίας του 1960! Αριστεροί, ίσως όμως όχι και τόσο `κανονικά’ αριστεροί. Με τις ιδιοτροπίες τους ο καθένας αλλά δεν διστάζω να πω ότι υπήρξαμε πραγματικά κάτι σαν ένα εξωγήινο είδος ανθρώπων μέσα στην ισοπεδωτική κλίση των ημερών, την ομοφωνία της νικηφόρας δεξιάς και την ισοσκελή ομοφωνία της ηττημένης αριστεράς»(8). Μέλη αυτού του κύκλου, ο Μανόλης Λαμπρίδης, ο αδερφός του Βύρων Λεοντάρης, ο Αντώνης Λαυραντώνης, ο Στέφανος Ροζάνης, ο Σταμάτης Στανίτσας, ο Μάριος Μαρκίδης, ο Γεράσιμος Λυκιαρδόπουλος, ο Παναγιώτης Κονδύλης, αλλά και ο Αλ. Βαρδάκης, ο Μάρκος Μέσκος, ο Τάσος Πορφύρης, η Ρένα Κοσσέρη. Για πολλά μέλη του κύκλου, κοινή εναρκτήρια βάση αποτέλεσε η πνευματική παίδευση με τα κείμενα του Τρότσκι κατά τη δεκαετία του 1950-60. Αρχικός ενοποιητικός και διαμορφωτικός παράγοντας η πνευματική και προσωπική παρουσία του Μανόλη Λαμπρίδη: «Η προσωπική εν πάσει περιπτώσει γοητεία του Μανόλη Λαμπρίδη, του ανθρώπου που είχαμε την τύχη να συναντήσουμε πάνω στα διαμορφωτικά μας χρόνια, η συναισθηματική δοτικότητά του και ο ευρύς ορίζοντας της καλλιέργειάς του -που τον έφερνε αντιμέτωπο με τον αγοραίο λόγο- εξηγούν σε μεγάλο βαθμό τον προσανατολισμό μας» (9).

Η ιδιαιτερότητα της πνευματικής θέσης του Μ.Λ. έγκειται στην παρουσία και, ταυτόχρονα, απουσία υποδοχής του λόγου του. Η διαρκής και βαρύνουσα παρουσία του στα λογοτεχνικά debates (στη δεκαετία του 1950 για την πρόσληψη του Καβάφη και του Καρυωτάκη και στη δεκαετία του 1960 για τις Ακυβέρνητες Πολιτείες του Τσίρκα), η αναγνώριση του ειδικού βάρους του λόγου του στο πεδίο της λογοτεχνικής κριτικής, έρχεται σε εμφανή αντίθεση με την απουσία ενδιαφέροντος για τον πολιτικό λόγο του. Ενδεικτική η απουσία του πολιτικού Λαμπρίδη στα λιγοστά, σχεδόν μηδαμινά, που γράφηκαν μετά το θάνατό του. Για παράδειγμα, ο Αλέξανδρος Αργυρίου, στο προαναφερόμενο δημοσίευμά του στο Αντί όχι μόνο δεν κάνει καμιά αναφορά στην πολιτική σκέψη του Μ.Λ. αλλά δεν αναφέρει ούτε τις `εκλεκτικές συγγένειες’ του Μ.Λ. με τον Τρότσκι του Λογοτεχνία και Επανάσταση. Σιωπή που ενέχει, εκτός από επιλογή (προφανώς όχι αθώα), και διχοτόμηση. Όμως, η ασυνέχεια ανάμεσα στους δύο λόγους (της κριτικής, της πολιτικής) δεν μπορεί να ερμηνευτεί με μια πιθανή επίκληση της ασυμμετρίας των δύο πεδίων. Γιατί αφενός το πολιτικό στοιχείο αποτέλεσε ενεργό σημείο της προσωπικής του ταυτότητας, αφετέρου ο κριτικός Λαμπρίδης δεν μπορεί να κατανοηθεί με επάρκεια αν δεν ληφθεί υπόψη η τροτσκιστική ή τροτσκιστογενής πολιτική ταυτότητά του, καθώς πιστεύουμε ότι υπάρχει εσωτερική σχέση ανάμεσα στις θέσεις του για την Τέχνη και αυτές για την Ιστορία. Αλλά γι’ αυτά μια άλλη φορά.

Μάριος Εμμανουηλίδης

Θεσσαλονίκη, Μάρτιος 2003

* Το εν λόγω κείμενο αποτελεί Πρόλογο στο Μ. Λαμπρίδης, Τι είναι σοσιαλισμός, έκδοση του Μαρξιστικού Ομίλου Οικονομικών και Κοινωνικών Μελετών/ Ρωγμή, Αθήνα 2003.

Σημειώσεις

(1) «Εκείνο το άρθρο [`Il gran rifiuto…’] γενίκευε την υπόθεση εισάγοντας καινά δαιμόνια και καταρρίπτοντας πάγιες θέσεις επί της λογοτεχνίας […]. Επιτέλους φαινόταν στον ορίζοντα ένας `σκεπτόμενος’ μαρξιστής». Βλ. Αλ. Αργυρίου, «Mανόλης Λαμπρίδης», Αντί, τχ. 777, (13.12.02), 55. Επίσης, «[…] αυτός [ο Μ.Λ.] στάθηκε αφορμή, όχι μόνο να γραφεί το βιβλίο του Τσίρκα Ο Καβάφης και η εποχή του αλλά και γίνηκε το έναυσμα για μια γενικότερη ανανέωση της μαρξιστικής σκέψης στο χώρο της λογοτεχνίας», Γ. Π. Σαββίδης, Δελτίο της Εταιρίας Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, τχ. 10α (1998), 64. Για μια διαφορετική, προκλητική έναντι κοινών τόπων της Αριστεράς, αλλά και γόνιμη ανάγνωση της παρέμβασης του Μ.Λ., βλ. Τ. Καγιαλής, «Ποίηση, ιδεολογία και λογοτεχνική κριτική στην Επιθεώρηση Τέχνης», στο AAVV, Επιθεώρηση Τέχνης. Μια κρίσιμη δωδεκαετία, Εταιρία Σπουδών Νεοελληνικού Πολιτισμού και Γενικής Παιδείας, σ. 47-67.
(2) Τ. Βουρνάς, «Φαινόμενα `διαλεκτικού’ εκλεκτικισμού: Ο κ. Μ. Λαμπρίδης και η παρακμή», Επιθεώρηση Τέχνης, τ.ΒΕ, τχ. 8 (Αύγουστος 1955), 120-125.
(3) Τ. Βουρνάς, «Περί πνευματικής ευθύνης», Επιθεώρηση Τέχνης, τ.ΗΕ, τχ. 45 (Σεπτέμβριος1958), 194.
(4) To Κ.Δ.Κ.Ε. [=Κομμουνιστικό Διεθνιστικό Κόμμα Ελλάδας, ιδρυτικό Συνέδριο 1946], ήταν το επίσημο τμήμα της Τετάρτης Διεθνούς στην Ελλάδα. Μεταπολιτευτικά μετονομάστηκε σε Ο.Κ.Δ.Ε. [=Οργάνωση Κομμουνιστών Διεθνιστών Ελλάδας].
(5) Μ. Λαμπρίδης, «Προλογικό Σημείωμα», στο Il Gran Rifiuto. Κριτικά μελετήματα, Έρασμος, Αθήνα 1976, σ. 8 [συλλογή άρθρων όπου αναδημοσιεύται και το ομότιτλο άρθρο στην Επιθεώρηση Τέχνης].
(6) «Αυθεντικό στοιχείο της επαναστατικής πράξης είναι ο αγώνας για την αποτίναξη αφόρητων όρων ύπαρξης και όχι απαραίτητα για την αντικατάστασή τους με άλλα», Βύρων Λεοντάρης, «Επανάσταση και Όραμα», σημειώσεις, τχ. 35 (1990), σ. 6. «Η Επανάσταση δεν κερδίζεται κι ούτε χάνεται. Κερδίζεται ή χάνεται η επιδίωξη, ο στόχος, η τακτική, η λογική της χαλκεύσεώς της. Αλλά η Επανάσταση δεν είναι τίποτε από όλα αυτά. Αρχίζει εκεί που αναζητάται η αγωνία του ανθρώπου […]», Στέφανος Ροζάνης, «Ιδεολογικές παράγραφοι για την επαναστατική πράξη, ΙΙΙ», σημειώσεις, τχ. 7, 69.
(7) «Η εξέγερση είναι αδιάκοπη αναρώτηση. […] Μια διαρκή αμφισβήτηση των σημασιών και των νόμων», Τζ. Κρίστεβα, «Το πνεύμα της εξέγερσης», Ο Πολίτης, τχ. 32 (1997), 28.
(8) Μάριος Μαρκίδης, «Ο Κονδύλης κι εμείς: Οι δρόμοι που πήραμε», σημειώσεις, τχ. 53 (2000), 25-26. Ο θάνατος του Παναγιώτη Κονδύλη (1943-1998) αποτέλεσε αφορμή για να δημοσιεύσει ο Μάριος Μαρκίδης δύο άρθρα στις σημειώσεις όπου μιλά εκ βαθέων για ορισμένες όψεις της “κρυπτικών διαδρομών” του `κύκλου’: Εκτός από το προαναφερόμενο, βλ. «Μετά τους επικήδειους», σημειώσεις, τχ. 50 (1998), 65-78.
(9)Μάριος Μαρκίδης, «Ο Κονδύλης κι εμείς: Οι δρόμοι που πήραμε», ό.π., 26.