Τουρισμός: Μια ιδιόμορφη βιομηχανία

Τουρισμός: Μια ιδιόμορφη βιομηχανία

του Δ. Λιβιεράτου

Οι τουρίστες που μετακινήθηκαν το 1950 σε όλο τον κόσμο ήταν μόλις 25 εκατομμύρια άτομα. Ύστερα από 43 χρόνια, το 1993, έφτασαν τα 500 εκατ.. Και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Τουρισμού (Organisation modiale de tourisme), προβλέπει ότι ο αριθμός των αδειούχων θα διπλασιαστεί τα επόμενα 10 χρόνια και το 2010 ο αριθμός των τουριστών θα φτάσει το 1 δισεκ άτομα σε όλο το κόσμο.

Υπολογίζεται αύξηση 3-5% το χρόνο, πράγμα που σημαίνει υψηλότερη από την παγκόσμια αύξηση της οικονομίας, η οποία υπολογίζεται 2-3% το χρόνο. Η τουριστική έξαρση, επανάσταση την ονομάζουν μερικοί, η οποία σημειώθηκε τα τελευταία 40 χρόνια, κινήθηκε με ρυθμούς 7,2% το χρόνο μεταξύ 1950-1992. Έγινε αφορμή να γεννηθεί μια νέα τεράστια βιομηχανία, ο τουρισμός.

Οι δαπάνες για τουρισμό έφτασαν το 324 δισ. δολ. το 1993. Περίπου το 10% του παγκόσμιου εμπορίου και σχεδόν ίδιου ύψους με τις δαπάνες στον ενεργιακό τομέα, ο οποίος είχε 330 δισ. δολ. Ο διεθνής τουρισμός αντιπροσωπεύει το ένα τρίτο των εξαγωγών υπηρεσιών στον κόσμο.

Η Ελλάδα το 1950 δεν είχε σχεδόν καθόλου τουρισμό μετά τον καταστροφικό 10ετή πόλεμο. Από τότε έφτασε να έχει το 1993 περίπου 10 εκατ. τουρίστες. Αυτό σημαίνει ταχύτατους ρυθμούς πολύ πιο υψηλούς από τον παγκόσμιο μέσο όρο.

Με περίπου 10 εκατ. πληθυσμό το 1993, υπεδέχθη περίπου 10 εκατ. τουρίστες. Δηλαδή περίπου ένα για κάθε κάτοικο. Όμως παγκόσμια με τα 500 εκατ. τουρίστες σημαίνει 1 προς 12 κατοίκους, αφού ο πλανήτης μας έχει 6 δισ. κατοικους. Η Ελλάδα λοιπόν βρίσκεται από τις πιο πολυσύχναστες τουριστικές χώρες. Βρίσκεται σε μια από τις πιο προνομιακές θέσεις. Όχι όμως μόνο λόγω κλίματος και ευνοϊκού φυσικού περιβάλλοντος. Και πολλές άλλες χώρες έχουν αυτή τη θέση. Αλλά και λόγω υποδομής, συγκοινωνίας, ξενοδοχειακής υποδοχής, κτλ. Πράγμα που σημαίνει ανάλογα μεγάλες επενδύσεις που πραγματοποιήθηκαν αυτά τα 40 χρόνια.

Έχουμε έναν πίνακα (II) ο οποίος αφορά το ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος που κατέχει ο τουρισμός στις χώρες τις ΕΟΚ (1988). Επίσης το ποσοστό των εργαζομένων στον κλάδο, τον ίδιο χρόνο.

Παρατηρούμε ότι η Ελλάδα δεν είναι από τις πρώτες στον τουρισμό. Έρχεται τρίτη στη σειρά στο ποσοστό του Ακαθάριστου Εγχώριου Προϊόντος και τρίτη επίσης στην απασχόληση. Εκείνο που παρατηρούμε επίσης είναι ότι με την Ισπανία έχουμε μια ισόρροπη σχέση εισοδήματος και απασχόλησης. Παρ’όλο ότι ο κλάδος χρειάζεται πολλά χέρια. Σημαίνει αυξημένη παραγωγικότητα στον κλάδο. Στην Ιταλία, Πορτογαλία, Αγγλία, Γερμανία, Δανία, Βέλγιο, η απασχόληση είναι μεγαλύτερη και σημαίνει λιγότερη παραγωγικότητα. Ενώ στην Γαλλία, όπου το προσωπικό είναι λιγότερο, έχουμε την μεγαλύτερη απόδοση παραγωγικότητας.

Υπάρχει όμως και η άλλη πλευρά. Ταξιδεύουν και οι Έλληνες στο εξωτερικό για τουρισμό.

Στον πίνακα III αναφέρουμε για τον ίδιο ταξιδιωτικό χρόνο τις εισπράξεις από ξένους, τις δαπάνες των Ελλήνων ταξιδιωτών και, τέλος, το ποσοστό αυτών των εξόδων σε σχέση με τις εισπράξεις.

Τα μεγέθη του τουρισμού είναι πολύ μεγάλα. Αναφέρουμε ότι την 1-1-1992, σύμφωνα με τα στοιχεία του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου, υπήρχαν στην Ελλάδα 6.647 ξενοδοχεία με 235.826 δωμάτια και 444.333 κλίνες. Όλα αυτά έγιναν τα τελευταία 40 χρόνια. Και το μεγαλύτερο ποσοστό τις τελευταίες δύο δεκαετίες. Τα παλαιά κατεδαφίστηκαν σχεδόν όλα. Αυτά τα λίγα που υπήρχαν. Πολύς κόσμος απασχολήθηκε στην οικοδόμηση, επίπλωση και εξοπλισμό. Και εξακολουθεί να απασχολείται. Υπολογίζουν ότι περίπου 60 κλάδοι της βιομηχανίας ασχολούνται και με τον τουρισμό και μερικοί σχεδόν αποκλειστικά.

Τα κεφάλαια που έχουν τοποθετηθεί στον τουρισμό είναι τεράστια, ανάλογα με το μέγεθος της εργασίας.

Γνωστός βέβαια ο γιγαντισμός των πλοίων Ακτοπλοϊας, γραμμής Ιταλίας, κρουαζιέρων, που στηρίζεται κυρίως στον τουρισμό. Τα χιλιάδες πούλμαν, τα ενοικιαζόμενα αυτοκίνητα, αλυσίδες εστιατορίων, κάτερινγκ-βιομηχανίες παραγωγής έτοιμων φαγητών, τυπογραφεία, λιθογραφία, αναπαραγωγής φιλμ και ό,τι άλλο σχετίζεται με την προβολή, διαφήμιση, αποτύπωση αναμνήσεων. Προσθέτουμε τη μεγάλη πλέον βιομηχανία, αλλά και βιοτεχνία παραγωγής ειδών για τους τουρίστες. Από χρυσό, γούνα μέχρι καρτ-ποστάλ και χάρτες. Στα ξενοδοχεία υπάρχει συγκέντρωση. Δημιουργούνται μεγάλες εταιρείες των οποίων κανείς πλέον δεν μπορεί να καταλάβει τις διακλαδώσεις. Αναφέρουμε π.χ. τη μεγάλη αλυσίδα Grecotel Α.Ε. οικογενείας Δασκαλαντωνάκη. Ιδιοκτήτες αλλά και διαχειριστές πολλών ξενοδοχειακών μονάδων. Ελέγχουν 19 ξενοδοχειακές μονάδες σε πολλές επαρχίες. Περίπου 9.000 δωμάτια. Εισπράξεις 1990 6.617 εκατομμύρια δραχμές, 1991 6.786 εκ. δρχ., 1992 9.447 εκ. δρχ. και το 1993 γύρω στα 15.000 εκ. δρχ. (Βήμα 7.2.93 και 2.5.1993, Ελευθεροτυπία 17.10.1993).

Ο κλάδος των μεγάλων απέκτησε το 1992 και δική του κεντρική εργοδοτική οργάνωση, κάτι σαν το Σύνδεσμο Ελληνικών Βιομηχανιών, με όνομα Σύνδεσμος Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων -ΣΕΤΕ. Πέραν των πολύ μεγάλων, υπάρχει το αρχιπέλαγος των μεσαίων και μικρών επιχειρήσεων. Πολλές από αυτές βυθίζονται στην ομίχλη της πολλαπλής παραοικονομίας. Πρόκειται για κλάδο που είναι αδύνατον να ελεγθεί, αφού οι εισπράξεις του είναι μετρητά, πολλές φορές σε συνάλλαγμα, μέσα και έξω από τη χώρα, και μετά τη χρησιμοποίηση δεν υπάρχει κανένα ίχνος τιμολογίου, αποθήκης, κλπ.

Μέρες Μαρτίου-Απριλίου βλέπουμε τους πρώτους ξένους να κυκλοφορούν σε ομάδες και τους ονομάζουμε κάποια χελιδόνια μιας Άνοιξης. Φέτος ιδιαίτερα, που το καθολικό Πάσχα ήταν στις 3 Απριλίου, είδαμε νωρίτερα αυτές τις ομάδες ενηλίκων αλλά και μαθητών που κουρασμένοι, αλλά και εύθυμοι, γυρίζουν στους αρχαιολογικούς χώρους, αλλά και το Μοναστηράκι και τα παλιατζήδικα. Αναλογιζόμαστε τους βαρύγδουπους «αντιτουριστικούς» οικονομολόγους της «ανάπτυξης» να στενοχωριούνται για την «παρασιτική» οικονομία του τουρι- σμού.

Στον πίνακα IV δίνουμε μερικά στοιχεία του ισοζυγίου πληρωμών, τα οποία αφορούν τον τουρισμό.

Πίνακας IV	Άδηλοι Πόροι
Έτος	Σύνολο	(σε εκατομμύρια δολλάρια) Από			Ταξιδιωτικό	%επί συνόλου
		Ναυτιλιακό	Μεταναστευτικό	Τόκοι, κλπ.
1982	6.482	1.657	1.043	137	1.527	24
1983	6.098	1.309	934	81	1.176	19
1984	5.529	1.095	821	136	1.313	24
1985	5.260	1.039	801	121	1.428	27
1986	6.512	1.001	963	82	1.834	28
1987	8.567	1.193	1.379	111	2.268	26
1988	10.099	1.380	1.727	205	2.396	24
1989	10.281	1.375	1.394	247	1.976	19
1990	13.041	1.762	1.828	271	2.587	20
1991	15.354	1.774	2.165	362	2.567	17
1992	17.265	1.993	2.431	390	3.272	19
1993	16.936	2.015	2.390	630	3.245	19
Επιλογή ετήσια 1987 και 1994

Επεξηγούμε ότι στο Ισοζύγιο Πληρωμών περιλαμβάνεται το ισοζύγιο των άδηλων πόρων. Αυτό σημαίνει είσπραξη και πληρωμές από πόρους που δεν μπορούν να υπολογισθούν εκ των προτέρων. Οι κυριότερες εισπράξεις τέτοιου είδους προέρχονται από συνάλλαγμα που φέρνουν οι τουρίστες ονομαζόμενο ταξιδιωτικό, το ναυτιλιακό από εμβάσματα εφοπλιστών, ναυτικών, ναύλων, μεταναστευτικό-εργατικό από Έλληνες εργαζομένους στο εξωτερικό.

Ακόμα περιλαμβάνει εισπράξεις από τόκους-μερίσματα-κέρδη που έχουν Έλληνες και ελληνικές εταιρείες από το εξωτερικό. Τους αναφέρουμε σε ειδική στήλη επειδή παρατηρούμε τα τελευταία χρόνια σοβαρή αύξησή τους, που σημαίνει καπιταλιστικά κέρδη που κερδήθηκαν στο εξωτερικό. Ακόμα, περιλαμβάνονται οι αναλήψεις από μετατρέψιμες καταθέσεις, και εννοεί, κυρίως, δραχμοποίηση από καταθέσεις Ελλήνων σε ελληνικές τράπεζες, αλλά σε ξένο νόμισμα. Επίσης περιλαμβάνει τους λοιπούς πόρους από το δημόσιο, ασφάλιστρα, προμήθειες, κλπ. Τέλος, περιέχει τους πόρους από την ΕΟΚ και τώρα Ευρωπαϊκή Ένωση.

Πολλοί λένε ότι η εξάρτηση της χώρας από τον τουρισμό είναι επικίνδυνη. Αλλά, όπως φαίνεται από τον πίνακα, παρά το γεγονός ότι οι τουρίστες που έρχονται κάθε χρόνο είναι και περισσότεροι, το ποσοστό των εσόδων από αυτούς εξακολουθεί να παραμένει περίπου στο ένα πέμπτο των συνολικών εισπράξεων από άδηλους πόρους. Μάλιστα και με τάση να μειώνονται αφού έπεσαν και κάτω του 20%. Και αυτό γιατί όλοι οι πόροι αυξάνονται και μάλιστα με ταχύτερο ρυθμό από τον τουριστικό.

Μη σπεύσει όμως κανείς να πει «ναι, αλλά πέφτει η ποιότητα των τουριστών και όσο αυξάνονται είναι πιο φτωχοί και ξοδεύουν λιγότερο». Δίνουμε παρακάτω έναν πίνακα (V) που δείχνει μάλλον το αντίθετο.

Η αύξηση της δαπάνης των τουριστών οφείλεται κυρίως στην πιο ακριβή Ελλάδα. Δεν φτάνει που ανεβαίνουν οι τιμές συνέχεια, σε σχέση με τις άλλες χώρες πιο γρήγορα και κάνουν την Ελλάδα πιο ακριβή, αλλά είναι και η πολιτική της σκληρής δραχμής που κάνει την παραμονή πιο πολυέξοδη. Από μερικά χρόνια τώρα οι ελληνικές κυβερνήσεις, όλων των αποχρώσεων, συγκρατούν τη δραχμή σε σχέση με τα άλλα νομίσματα. Δεν κάνουν υποτίμηση, αλλά διολίσθηση όπως λέγεται, που σημαίνει ότι η δραχμή δεν υποτιμάται όσο και ο πληθωρισμός της χώρας μας κάθε χρόνο, αλλά κάτι λιγότερο. Έτσι, η Ελλάδα γίνεται πιο ακριβή για τους τουρίστες, που χρειάζονται περισσότερα για την ίδια διαμονή. Πολλοί υποστήριξαν την υποτίμηση της δραχμής, γιατί θα έχανε η χώρα πελάτες και τουρίστες. Αλλά οι κυβερνήσεις, αφού βλέπουν ότι το ρεύμα δεν διακόπτεται, έστω και αν ακριβαίνει η χώρα, εξακολουθούν να εφαρμόζουν την πολιτική της σκληρής δραχμής και να εισπράττουν περισσότερα για τις υπηρεσίες που προσφέρει η Ελλάδα.

Στην αύξηση του ρεύματος προς την Ελλάδα συνετέλεσαν δυο παράγοντες τα τελευταία χρόνια. Η αναταραχή στις γειτονικές χώρες, Γιουγκοσλαβία, Τουρκία, αφαιρεί τουρίστες από αυτές τις περιοχές και τους κατευθύνει προς την Ελλάδα. Στην αρχή του πολέμου στην Γιουγκοσλαβία φάνηκε ότι η ζημιά θα είναι μεγάλη. Πρώτον, γιατί θα εμπόδιζε τους Γιουγκοσλάβους να έρθουν και, δεύτερον, επειδή δεν θα μπορούσαν να περάσουν αυτοκίνητα από την Ευρώπη.

Όμως ταχύτατα, πράγματι ταχύτατα, αναπτύχθηκαν οι ναυτιλιακές γραμμές της Δυτικής Ελλάδος και συνέδεσαν Πελοπόννησο και Ήπειρο με την απέναντι Ιταλία. Είναι εκπληκτικός ο ρυθμός με τον οποίο ανεπτύχθη ο θαλάσσιος δρόμος της Δύσης από Ιόνιο-Αδριατική. Δεκάδες μεγάλα οχηματαγωγά, (φέρρυ-μπωτ) φεύγουν κάθε μέρα γεμάτα τουρίστες και αυτοκίνητα από Πάτρα, Ηγουμενίτσα και άλλα λιμάνια. Γρήγορα, λοιπόν, αποκαταστάθηκε η επαφή και μάλιστα μεγάλωσε το ρεύμα των τουριστών που έρχονται με τις νέες γραμμές. Πιο ακριβά, βέβαια, αλλά με περισσότερη ασφάλεια και ανάπαυση.

Χωρίς κρύο ζούμε, χωρίς ζέστη όχι. Οι εργαζόμενοι σε τόσο ανθυγιεινές συνθήκες, ιδίως των βόρειων χωρών, χρειάζονται διακοπές. Χρειάζονται ήλιο. Πρόκειται για θεραπευτική ανάγκη, σαν κλινικής και σανατορίου. Για να μπορέσουν να ξαναδουλέψουν. Και όμως, οι διανοούμενοί μας υποτιμούν συνεχώς αυτό το εμπόρευμα, του τουρισμού.

Εκείνο που μετράνε είναι η δύναμη του μετάλλου. Υπάρχει το σύνδρομο του μουτζούρικου προλεταριάτου. Δεν μπορούν να αντιληφθούν ότι ένας σημερινός προλετάριος μπορεί να φοράει άσπρη μπλούζα, να είναι διπλωματούχος, να έχει αυτοκίνητο. Ονειρεύονται πάντα τον χοντροφτιαγμένο, συμπαθητικό, λίγο άξεστο, αφελή, αλλά αποφασισμένο και μαχητικό, με χοντρά χέρια ανθρακωρύχο του περασμένου αιώνα. Η βιομηχανία του ρετρό δουλεύει στο πνεύμα που καθυστερεί, όπως συνήθως, στην αντίληψη της σύγχρονής τους αλλαγής.

Χαρακτηριστικό του τουρισμού της 30ετίας, και ιδιαίτερα των τελευταίων 10 χρόνων, είναι η βιομηχανοποίηση και συγκεντροποίηση του κλάδου.

Ένα μεγάλο μέρος των τουριστικών υπηρεσιών έχουν βιομηχανοποιηθεί. Οι τεράστιες μονάδες που εξυπηρετούν μεγάλες μάζες τουριστών εργάζονται όλο και περισσότερο με ολιγάριθμο προσωπικό. Η μηχανοποίηση της κουζίνας με τα λίγα τυποποιημένα φαγητά, τα οποία καλύπτουν την ολιγοήμερη διαμονή των τουριστών, Ελλήνων και ξένων, έχει προχωρήσει σημαντικά. Το πρόγευμα, ακόμα και το γεύμα πολλές φορές, δεν σερβίρεται. Προσφέρεται πάνω σε πάγκους για αυτοεξυπηρέτηση. Μερικές μονάδες έχουν καταργήσει τελείως το εστιατόριο με την απαραίτητη, άλλοτε, κουζίνα και προμηθεύονται το φαγητό από τα εργοστάσια παρασκευής (catering). Την ορισμένη ώρα καταφθάνουν οι εκατοντάδες παραγγελμένοι δίσκοι.

Ανάλογη εξέλιξη παρουσιάζουν τα ταξίδια, ατμοπλοϊκά, χερσαία και αεροπορικά. Την επικοινωνία των εκατομμυρίων επιβατών μεταξύ των νησιών εξασφαλίζουν μεγάλες εταιρείες με πολλά πλοία. Πρόκειται για μεγαθήρια οχηματαγωγά (φέρυ-μπωτ) και όχι πλοιάρια… Οι συνδέσεις, Αιγαίου, Ιονίου, Κρητικού γίνονται πλέον με μεγάλα καράβια των χιλίων και επιβατών και πολλών αυτοκινήτων. Αλλά εκεί που εμφανίζεται ο γιγαντισμός είναι η διαρκώς αναπτυσσόμενη γραμμή Ιονίου-Αδριατικής που αποτελεί τον κυριότερο άξονα λόγω του πολέμου της Γιουγκοσλαβίας. Το γιγαντιαίο «Βενιζέλος» που δρομολογήθηκε το 1992 μεταφέρει 3.000 επιβάτες και 400 αμάξια.

Στη χλαλοή του λιμανιού, με τις πολλές φωνές, νομίζει κανείς ότι κινείται ένας αναρχούμενος κόσμος. Και όμως, φόρτωση, εκφόρτωση χιλιάδων επιβατών, αυτοκινήτων, μηχανών, φορτηγών γίνεται με τέτοια ακρίβεια που απορείς. Καράβι που φτάνει με 1.000 επιβάτες στις 11 τη νύχτα, πλήρες αυτοκινήτων και εμπορευμάτων, σε μια ώρα αδειάζει, γεμίζει ξανά και σαλπάρει. Ναυτεργατικό προσωπικό που διατηρεί τα πλοία «εν κινήσει» όλο το 24ωρο, για πολλούς μήνες. Πολλές φορές σκέφτεσαι πώς στέκεται όρθιος αυτός ο μπουφετζής, ο σερβιτόρος, ο καμαρώτος. Ο καπετάνιος και η γέφυρα, το προσωπικό κίνησης και μηχανών, με μιαν ακρίβεια προσόρμισης, με ελάχιστα ατυχήματα, μέρα και νύχτα.

Σύνολο διακινηθέντων επιβατών το 1992, 11.762.845 επιβάτες. Η νησιωτική Ελλάδα είναι μια χώρα που δεν κοιμάται ποτέ ολόκληρη. Πρωί, λίαν πρωί, μερικές φορές αργά, μεσάνυχτα, δυο και τέσσερεις το πρωί, τα πλοία προσεγγίζουν. Το λιμάνι ζωντανεύει, μαζί η πόλη, η ενδοχώρα του νησιού, να αποχαιρετήσουν αλλά και να δεχθούν επιβάτες, εμπορεύματα, αυτοκίνητα, νταλίκες. Με αέρα, κύμα, πολλά μποφώρ, λικνιζόμενα επικίνδυνα αράζουν και αποπλέουν τα καράβια που διατηρούν υψηλή εντατική ζωή. Οι θαλάσσιοι δρόμοι του Πελάγου είναι τα ελληνικά autobahn, οι ελληνικοί αυτοκινητόδρομοι των κυμάτων.

Παρόμοια συμβαίνουν και με τα αεροδρόμια. Ιδιαίτερα Παρασκευή, Σάββατο, Κυριακή, όταν έρχονται και αναχωρούν τα τσάρτερ, ειδικές πτήσεις εκτός κανονικού δρομολογίου, με ομάδες ταξιδιωτών-τουριστών. Μέρα νύχτα, με εκπληκτική ένταση, αλλά και ακρίβεια, ιπτάμενο και εδάφους προσωπικό κρατάει ανοιχτά τα αεροδρόμια για την τουριστική κίνηση.

Δίνουμε το παράδειγμα της εβδομάδας 16-22 Μαϊου, όταν εκατοντάδες αεροπλάνα προσγειώνονταν και απογειώνονταν στο Ελληνικό με τους 50.000 φίλαθλους, Ισπανούς και Ιταλούς, για το παιχνίδι Μίλαν-Μπαρτσελόνα. Πίσω από τα πανηγύρια και τις εκδηλώσεις, υπήρχε ο μόχθος ενός προλεταριάτου αεροδρομίου που δούλεψε υπεράνθρωπα. Χωρίς ύπνο, με βάρδειες διπλές, μπροστά στα όργανα των πύργων, τους διαδρόμους και τους χώρους άφιξης και αναχώρησης, όπου έστεκαν όρθιοι να εξυπηρετήσουν τις χιλιάδες εύθυμους φίλαθλους. Εκατοντάδες δημοσιογράφοι μετέδιδαν περιγραφές του αγώνα και τις εκδηλώσεις. Κανείς δεν σκέφτηκε να περιγράψει τον κόπο, την αγωνία, την εξαντλητική κούραση του προσωπικού αεροδρομίου. Και αυτοί, με λίγο μισθό, με ανοιχτά τα αιτήματα και τις διεκδικήσεις, έκαναν με αξιοπρέπεια τη δουλειά τους, χωρίς ούτε ένα δυστύχημα, αλλά και χωρίς ένα ευχαριστώ, έστω και σαν ηθική ικανοποίηση. Και όμως, μερικοί οικονομολόγοι θα βρεθούν να το περιγράψουν σαν ένα προλεταριάτο «παρασιτικών υπηρεσιών».

Μεγάλο μέρος του απασχολούμενου στον τουρισμό προλεταριάτου εργάζεται με περισσή αγωνία, αφού μέσα σε έξι μήνες, ίσως και λιγότερο, πρέπει να βγάλει το μισθό για 12. Ένσημα πάντα λειψά, αν όχι καθόλου. Δώρα Χριστουγέννων, Πάσχα, αναρρωτικές, επίδομα αδείας δεν υπάρχουν για τη μεγάλη πλειοψηφία των απασχολούμενων.

Γράφαμε στο προηγούμενο άρθρο για το «Ελλαδικό προλεταριάτο» σχετικά με το τουριστικό: «Κάθε χρόνο την Άνοιξη, χιλιάδες άνθρωποι, εκατοντάδες χιλιάδες ίσως, σχηματίζουν ένα ιδιόμορφο νομαδικό προλεταριάτο που οδεύει προς τις τουριστικές περιοχές. Κατευθύνεται προς τα εκεί όπου υπάρχει εργασία για τους καλοκαιρινούς μήνες. Να οικονομήσει τα ημερομίσθια, μισθούς για να μπορέσει να περάσει το χειμώνα που είναι στεγνός από τουριστική εργασία. Αυτό το προλεταριάτο αποτελείται από Έλληνες και Αλλοδαπούς. Έρχεται από την Ελλάδα, αλλά και το εξωτερικό. Δικτυωμένοι οι προσωρινοί μετανάστες, νομάδες, κατευθύνονται προς μέρη γνωστά σε αυτούς, εκεί όπου τα τοπικά αφεντικά τους έχουν γνωρίσει, να πάρουν τις θέσεις τους στις επιχειρήσεις που περιμένουν να υποδεχτούν τα εκατομμύρια των ξένων τουριστών. Κανείς πια δεν μιλάει για αυτό το προλεταριάτο. Ελληνικός πληθυσμός, αστυνομία, αρχές, έχουν δεχτεί την κατάσταση σαν φυσιολογική και περιμένουν κάθε χρόνο αυτά τα αποδημητικά της εργασίας.

Τώρα όσον αφορά τους όρους εργασίας καλύτερα να μην τα πολυψάχνουμε. Ευτυχώς βολεύει το ελεήμον κλίμα και η κατοικία, ακόμα και η πιο στοιχειώδης σε μια σκηνή ακόμα, βολεύεται. Από τροφή επίσης. Υπάρχει πάντα και εκεί δεν γίνεται τσιγγουνιά. Αλλά ασφάλιση, περίθαλψη ξεχάστε τα όλα. Δεν υπάρχει και καμιά αρχή στην οποία μπορεί να απευθυνθεί κάποιος για να τακτοποιήσει το θέμα του. Αν Έλληνας τολμήσει να το πάει στο ζόρι, πρέπει να ξεχάσει αυτήν την περιοχή για πάντα. Όσο για τους ξένους ούτε πλησιάζουν αφού δεν έχουν άδεια παραμονής και εργασίας. Για τους ΕΟΚ υπηκόους πάλι τίποτε. Αφού μόλις διατυπώσουν παρόμοιο αίτημα, η οποιαδήποτε σχέση εργασίας παύει να υπάρχει.»…

Μια άλλη πλευρά του θέματος είναι η απασχόληση στον τουρισμό μεγάλου αριθμού φοιτητών και σπουδαστών γενικά, κατά την περίοδο των διακοπών. Στη μεγάλη τους βέβαια πλειοψηφία χωρίς ένσημα και κανονική μισθοδότηση.

Ο τουρισμός μπορεί να έχει ορισμένα αρνητικά, όπως άλλωστε όλοι οι κλάδοι, αλλά στα οποία μένουν οι εχθροί του. Αλλά και αυτοί κάνουν διακοπές. Τις δικαιούνται και τις απαιτούν. Από κει και πέρα μπορεί να γίνει καλύτερος. Μπορεί και πρέπει να βελτιωθεί. Οι εργατοϋπάλληλοι, Έλληνες και ξένοι, οι οποίοι αποτελούν τη μεγάλη πλειοψηφία των ταξιδιωτών, πρέπει να ξεκουράζονται σε καλύτερες συνθήκες. Να μην υφίστανται τη δουλεία του ταξιδιωτικού γραφείου, την αρπακτικότητα του οποιουδήποτε εκμεταλλευτή, αλλά και την κεκαλυμμένη ή ακόμα και φανερή βρώμα και αναξιοπρέπεια της εξυπηρέτησης. Ασφαλώς πολλά διεκδικούνται και δικαιολογημένα σε πολλές από αυτές τις βιομηχανοποιημένες υπηρεσίες. Θεωρούμε πάντα μια σοβαρή κατάκτηση των εργαζομένων αυτό που νομιμοποιήθηκε σαν δικαίωμα ετήσιας αδείας από την κυβέρνηση του Λαϊκού Μετώπου στη Γαλλία το 1935 και αργότερα επεκτάθηκε σε μεγάλο μέρος του πλανήτη. Αλλά αποτελεί και βασική διεκδίκηση για τις καθυστερημένες χώρες, όπου η εργοδοσία ακόμα δεν έχει αποδεχτεί τις διακοπές του εργαζομένου.

Μην ξεχνάμε ότι ο τουρισμός δεν είναι μόνο εξωτερικός αλλά και εσωτερικός. Όταν πρωτοξεκίνησε στην Ελλάδα ο οργανωμένος τουρι- σμός ονομάστηκε περιηγητισμός. Από κει και το όνομα του πρώτου ημικρατικού οργανισμού ο οποίος ασχολήθηκε και ονομάστηκε Περιηγητική Λέσχη.

Δεν νομίζω ότι θα υπάρξει κάποιος αντίθετος που θα πει ότι υποβαθμίζουμε την επαρχία σε χώρα γκαρσονιών, όταν μπορούμε να την επισκεφθούμε, να την χαρούμε και απολαύσουμε τα αξιοθέατά της. Αλλά και τα τοπικά της εδέσματα.

Αλλά και με τους ξένους έχει ακόμα μεγαλύτερη σημασία. Όσο και να σου πούνε οι διάφορες σοβινιστικές και ρατσιστικές προπαγάνδες ότι οι Έλληνες είναι παμπόνηροι, τεμπέληδες και παλιάνθρωποι, οι Τούρκοι άγριοι μαχαιροβγάλτες, οι μαύροι βρωμεροί εκφυλισμένοι κλέφτες, οι Γερμανοί βάρβαροι σφαγείς, οι Γάλλοι παλίμβουλοι εθνικιστές, οι Άγγλοι υπεροπτικοί και οι Ιταλοί ελαφρόμυαλοι, εσύ δεν χάφτεις πια τόσο εύκολα αυτά τα παραμύθια, όπως οι πατεράδες και παππούδες πριν μια-δυο γενιές, που δεν είχαν ταξιδέψει. Και, αμαθείς όπως ήταν, τους έστελναν να σκοτώσουν όλον αυτόν το φτωχόκοσμο μιας άλλης χώρας.

Σκέφτομαι: Πολύ πιο δύσκολα σκοτώνεις τους ανθρώπους μιας χώρας που γνωρίζεις. Βλέπεις μπροστά σου πρόσωπα, εικόνες. Είναι από τα καλά του τουρισμού. Συμβάλλει στη γνωριμία των λαών, των χωρών. Το σπάσιμο των συνόρων, συνηθειών, ηθών και εθίμων τα οποία εμποδίζουν την ανθρώπινη επικοινωνία. Δεν νομίζω ότι αυτό είναι κακό.

Στο κάτω-κάτω, πιο δύσκολα σκοτώνεις ένα χαμογελαστό γκαρσόνι που θυμάσαι στις διακοπές σου, μια κουρασμένη σερβιτόρα που εξακολουθεί να σε περιποιείται μια καθυστερημένη ώρα, έναν καλοφαγά ταβερνιάρη που σου προσφέρει κρασί.

Εκείνο που χαρακτηρίζει το ασχολούμενο με τον τουρισμό προλεταριάτο είναι η αβεβαιότητα. Μπορεί να βγάζει χρήματα, αρκετά χρήματα, πολλές φορές σε μικρό χρονικό διάστημα. Όμως αυτό πρέπει να λογαριαστεί σε ετήσια βάση. Και κανείς δεν γνωρίζει αν θα υπάρχει εργασία τον επόμενο χρόνο. Το οποιοδήποτε πολιτικό, οικονομικό, πολεμικό γεγονός επηρεάζει πρώτα απ’όλα τον τουρισμό. Εκεί που οι προοπτικές φαίνονται θαυμάσιες, οι κρατήσεις άφθονες, ξαφνικά όλα μπορούν να καταρρεύσουν.

Στην Ελλάδα υπήρξαν τέτοια καταστροφικά χρόνια. Το 1964, με την επέμβαση στην Κύπρο, υπήρξε χαλασμός. Το 1990, με τα γεγονότα της Γιουγκοσλαβίας διεταράχθη όλο το σύστημα. Οι διάφορες τουριστικές μονάδες: κάμπινγκ, μοτέλ, ξενοδοχεία, πλαζ, εστιατόρια της Β. Ελλάδας έπαθαν καταστροφή. Τα αυτοκίνητα δεν μπορούσαν να περάσουν την Γιουγκοσλαβία.

Συγχρόνως, ανεπτύχθη με ραγδαίους ρυθμούς η ναυτιλιακή σύνδεση Δυτικής Ελλάδος με Ιταλία. Μέσα σε τρία χρόνια τεράστιος στόλος οχηματαγωγών (φέρυ-μπωτ) ανεπτύχθη σε αυτές τις γραμμές, για να κλείσει τα κενά του εμπορίου, φυσικά με τις νταλίκες και τα εκατομύρια των τουριστών.

Το παραμύθι της μεταβιομηχανικής περιόδου είναι καλό για τους αφελείς. Ή για τους πονηρούς της αριστεράς που έτσι βρίσκουν άλλοθι να κάθονται στις αστικές καρέκλες.

Το μεταβιομηχανικό βέβαια σημαίνει ότι δεν υπάρχει προλεταριάτο. Αλλά, με τις μορφές που αναπτύξαμε στην προηγούμενη μελέτη μας, δείξαμε ότι γυρίζουμε πίσω σε μορφές πρωτοβιομηχανικές. Προλεταριάτου χωρίς ασφάλιση και άλλες παροχές. Με εγκατάλειψη και βαθμιαία καταστροφή, αν το μπορέσουν, του κράτους προνοίας που δημιουργήθηκε με τους αγώνες των εργαζο- μένων.

Και όποιος μελετητής λέει ότι ο τουρισμός είναι παρασιτική υπηρεσία δεν έχει παρά να πάει δίπλα σε έναν οδηγό πούλμαν, ο οποίος ταξιδεύει 18 ώρες ή να κάνει το πλήρωμα ακτοπλοϊκού που γυρίζει 12 τη νύχτα με χίλιους επιβάτες και φεύγει σε μια ώρα με άλλους χίλιους για άλλο προορισμό. Πρόκειται για μεροκάματο του τρόμου και όχι παρασιτικές δουλειές σε άνετες καρέκλες. Ας μην αντιμετωπίζουν τον τουρισμό με κάποια συγκατάβαση. Οι εργαζόμενοι σε αυτόν τον τομέα είναι προλετάριοι, όπως και οι περισσότεροι τους οποίους φιλοξενούν. Αλλά και οι δυο κατηγορίες υφίστανται την εκμετάλλευση του αδηφάγου καπιταλιστικού κερδοσκοπισμού.

Δημ. Λιβιεράτος