Μετανάστευση, ανεργία, ρατσισμός

Μετανάστευση, ανεργία, ρατσισμός

Ο εθνικισμός και η ξενοφοβία, έως και ο ρατσισμός και ο φασισμός, δεν πέφτουν από τον ουρανό ούτε είναι προϊόντα «συνομωσίας». Έχουν βαθιές κοινωνικές ρίζες. Σε αυτές κοιτάει ο συγγραφέας, με σκοπό να εξαχθούν οι προτάσεις για την καταπολέμησή τους.

Δημήτρης Κατσορίδας

 

Ι. Αιτίες της μετανάστευσης: Ορισμένες παρατηρήσεις

Μια κατηγορία εργαζομένων ιδιαίτερα ευάλωτη στην ανεργία είναι -μαζί με τους νέους και τις γυναίκες- οι μετανάστες εργάτες.

Ο εφεδρικός στρατός εργασίας δεν περιορίζεται μόνο στα εθνικά σύνορα της κάθε αναπτυγμένης καπιταλιστικής κοινωνίας. Ο καπιταλιστικός τρόπος παραγωγής επεκτάθηκε και σε βάρος της οικονομίας των υποανάπτυκτων χωρών του Τρίτου Κόσμου. Ο λόγος βρίσκεται στο γεγονός ότι έχει ανάγκη από το φυσικό τους πλούτο και την εργατική τους δύναμη για να δημιουργεί προς όφελός του όλο και μεγαλύτερη υπεραξία. Όμως, στο μεγαλύτερο κομμάτι της, η αξία που βγαίνει από τις υποανάπτυκτες χώρες δεν επαναεπενδύεται. Συσσωρεύεται στις αναπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες. Γι’αυτό άλλωστε το λόγο, οι θέσεις εργασίας που δημιουργούνται είναι πολύ λίγες.

Αντίθετα, ο μεγαλύτερος αριθμός εργαζομένων δεν βρίσκουν δουλειά στη χώρα τους.

Έτσι, η στιγνή νεοαποικιακή εκμετάλλευση των χωρών του Τρίτου Κόσμου, ιδιαίτερα μετά τον Β’Παγκόσμιο Πόλεμο, έκανε ανέφικτη την επιβίωση των λαϊκών μαζών στις χώρες αυτές, αυξήθηκαν τα φαινόμενα ανεργίας, φτώχειας και εξαθλίωσης, με αποτέλεσμα να μεταναστεύουν μαζικά προς τις πλούσιες χώρες της Δύσης.

Είναι, λοιπόν, η οικονομική επιλογή των χωρών του μητροπολιτικού καπιταλισμού για τις παραγωγικές ανάγκες, η αιτία της μετακίνησης πληθυσμών από τις αποικιακές χώρες προς την Ευρώπη. Σε έκθεση του Ευρωκοινοβουλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, επισημαίνεται πως παρόλο ότι ο αναπτυγμένος κόσμος, εν γένει, συνεχίζει την οικονομική και κοινωνική πρόοδο, το χάσμα ανάμεσα στις προηγμένες και υπό ανάπτυξη χώρες αρχίζει να διευρύνεται. Η μεταφορά οικονομικών πόρων από το Νότο προς το Βορρά, τονίζεται, συμποσούται σήμερα στο ισοδύναμο αρκετών σχεδίων MARSHALL με φορά αντίστροφη.1

Η έκθεση Glyn FORD, η οποία έγινε εκ μέρους της εξεταστικής επιτροπής του Ευρωκοινοβουλίου για «το ρατσισμό και την ξενοφοβία», επισημαίνει ότι «μια σειρά αλληλένδετων παραγόντων θα αναγκάσει ανθρώπους να μετακινηθούν….. Η συνεχιζόμενη ανισορροπία μεταξύ αναπτυγμένων και υπανάπτυκτων χωρών, οι ζημιές στις σοδειές, η καταστροφή των φυσικών πηγών, οι συνεχιζόμενες ένοπλες συρράξεις ανά τον κόσμο και τα πολυάριθμα καταπιεστικά καθεστώτα, είναι παράγοντες που εξαναγκάζουν επίσης πολλούς να εγκαταλείψουν τη χώρα τους και να εγκατασταθούν σε χώρες με καλύτερο οικονομικό και πολιτικό σύστημα».

Επιπλέον, οι αλλαγές στο πολιτικό σύστημα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης σε συνδυασμό με τα τεράστια οικονομικά προβλήματα σ’αυτά τα μέρη είχε ως συνέπεια τη δημιουργία ενός τεράστιου κύματος διακινούμενων εργαζομένων, προς τις βιομηχανικές χώρες της Δύσης. Στους μετανάστες, συνεπώς, των χωρών του Τρίτου Κόσμου προστίθενται σήμερα οι μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη.

Σήμερα στην Κοινότητα υπάρχουν 8 εκατ. μεταναστών νόμιμα εγκαταστημένων. Η έκθεση Glyn FORD επισημαίνει ότι υπάρχουν 13 εκατ. διακινούμενοι που διαμένουν στις χώρες-μέλη της Κοινότητας. Από αυτούς, σχεδόν τα 2 εκατ. προέρχονται από αναπτυγμένες χώρες. Η Κοινότητα, όμως, εκφράζει την ανησυχία της για ενδεχόμενη μετανάστευση 8-10 εκατ. πολιτών της Ανατολικής Ευρώπης προς τη Κοινότητα, τη στιγμή που η ΕΟΚ αντιμετωπίζει ποσοστό ανεργίας που πλησιάζει το 12%.

Μόνο κατά τη διάρκεια του 1989 μετανάστευσαν περισσότεροι από 1,3 εκατ. άτομα από την Ανατολική στη Δυτική Ευρώπη. Κοινή δε είναι η διαπίστωση ότι αυξάνονται οι κίνδυνοι της μαύρης αγοράς εργασίας και των ακόλουθων φαινομένων ρατσισμού, ξενοφοβίας και κοινωνικού αποκλεισμού.

Θορυβημένοι οι υπουργοί Εσωτερικών από τα κύματα μεταναστών που έρχονται στην Ευρώπη, επιδιώκουν μέσω νομοθετικών ρυθμίσεων, προσπάθειας ελέγχου των συνόρων και με την ενίσχυση κατασταλτικών μηχανισμών να κάνουν μία «Ευρώπη φρουρό», πράγμα το οποίο στις σημερινές συνθήκες είναι πρακτικά αδύνατο.

Όταν στο Περού, ο μισός πληθυσμός ζει με 20.000 δρχ. το χρόνο και στην Αϊτή το 10% των βρεφών πεθαίνει πριν συμπληρώσει ένα χρόνο ζωής, τέτοια μέτρα είναι μάταια, καθώς τίποτα δεν μπορεί να σταματήσει τις μετακινήσεις πληθυσμών από το Νότο προς το Βορρά…. Το μόνο που μπορεί να τους σταματήσει είναι η οικονομική ανάπτυξη του τόπου τους.2

ΙΙ. Οικονομική κατάσταση, ανεργία, ρατσισμός

Παρόλο που αυξήθηκαν οι θέσεις εργασίας κατά τη δεκαετία του ’80, ολοένα και περισσότεροι άνθρωποι διαπιστώνουν συνεχώς ότι δεν μπορούν να βρουν δουλειά.

Οι οικονομικές αναταραχές που προκλήθηκαν από την επανασυγκρότηση της βιομηχανίας σε ευρωπαϊκή κλίμακα, άφησαν πολλούς με λίγες ελπιδες για να βρούνε εργασία στο μέλλον.

Έτσι, η ανεργία, ως επακόλουθο της καπιταλιστικής αναδιάρθρωσης και κρίσης, η οποία επιβάλλει κλείσιμο επιχειρήσεων, νέες μορφές απασχόλησης, υποκατάσταση εργασίας από μηχανές, δεν είναι δυνατόν να εξαληφθεί, χωρίς το ξεπέρασμα αυτής της κρίσης.

Η σημερινή οικονομική ύφεση, ιδιαίτερα, έχει τρομακτικές επιπτώσεις στις δυνάμεις της αγοράς.

Μια διπλή αγορά εργασίας δημιουργείται. Η κοινωνία της Ευρώπης διαιρείται στην «ευημερούσα» πλειοψηφία, η οποία ακόμη διατηρεί την εργασία της, και σε μια μειοψηφία που συνεχώς περιθωριοποιείται. Οι κοινωνικές ομάδες που κινδυνεύουν περισσότερο είναι οι ανειδίκευτοι, οι νέοι, τα άτομα με ειδικές ανάγκες, οι γυναίκες, οι ηλικιωμένοι, και οι μειονότητες.

Η ανεργία γίνεται το υπ’αριθμόν πρώτο θέμα της κοινωνίας μας. 18 εκατομμύρια άνεργοι προβλέπονται για το 1993 και 1994 για το σύνολο της Κοινότητας, εκ των οποίων ένα μεγάλο μέρος νέων και γυναικών, οι οποίοι έχουν ήδη πληγεί. 400.000 άνεργοι στην Ελλάδα με αυξητικές τάσεις.

Το 50% των ανέργων της ΕΟΚ είναι άνεργοι περισσότερο από δύο χρόνια. Την ίδια στιγμή οι προβλέψεις ανάπτυξης για το 1993 δίνουν ποσοστό 0,8%, ενώ για την σταθεροποίηση της ανεργίας απαιτείται ανάπτυξη της τάξης του 3%. Ταυτόχρονα το πρόβλημα της απασχόλησης παίρνει μεγάλες διαστάσεις εξαιτίας και του μεγάλου αριθμού αλλοδαπών εργαζομένων.

Όταν γύρω στο 1975, παρουσιάστηκε ελάττωση της οικονομικής ανάπτυξης, με συνέπεια την αύξηση της ανεργίας, εμφανίσθηκε στα περισσότερα κράτη-μέλη η τάση να περιορίσουν τη μετανάστευση διά μέσου νομοθετικών κανόνων, παρά την ύπαρξη των οποίων όμως δεν σημειώθηκε μείωση της νόμιμης μετανάστευσης, ούτε της παράνομης μετανάστευσης.3

Έτσι, η παρατεινόμενη οικονομική κρίση, η ανεργία και η ανασφάλεια για το αύριο, δημιουργούν πρόσφορο έδαφος για την ανάπτυξη του ρατσισμού και της ξενοφοβίας, απέναντι κύρια σε μετανάστες των χωρών του Τρίτου Κόσμου, οι οποίοι κηρύχθηκαν ανεπιθύμητοι, ακόμα κι αφού έφθασαν στην 3η και 4η γενεά, σαν προέκταση του κύματος ανεργίας. Στη Γερμανία, για παράδειγμα, ζουν σήμερα γύρω στα 5,88 εκατ. αλλοδαποί. Περίπου το 60% των αλλοδαπών ζουν στη Γερμανία πάνω από 10 χρόνια, ενώ περισσότερα από τα 2/3 των αλλοδαπών παιδιών και νέων έχουν γεννηθεί εκεί.

Σε έκθεση προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με θέμα: «Η άκρα δεξιά στην Ευρώπη και η άνοδος του Ρατσισμού και της Ξενοφοβίας» (Νέα, 1-4-93), τονίζεται ότι «το φάσμα της ανεργίας, η επιδείνωση των κοινωνικών προβλημάτων, η ύπαρξη αδικίας, η φτώχεια, η άγνοια και σε γενικές γραμές η έλλειψη βεβαιότητας, δημιουργούν στο άτομο δυσπιστία. Όλοι αυτοί οι λόγοι αποτελούν ένα γόνιμο έδαφος για τη διάδοση του σπόρου της ξενοφοβίας και της ρατσιστικής προκατάληψης».

Βέβαια, το πρώτο επιχείρημα που μας προβάλλουν πάντα τα ρατσιστικά κινήματα, είναι ότι «οι ξένοι μας παίρνουν τις δουλειές».

Η φοβία αυτή καλλιεργείται εξαιτίας της διεθνούς οικονομικής κρίσης, της αύξησης της ανεργίας, του άγχους των δυτικών κοινωνιών να διατηρήσουν τα κεκτημένα τους και, επιπλέον, εξαιτίας των κομμάτων της Αριστεράς που έχουν πάψει να εμπνέουν και να δίνουν όραμα.

Ωστόσο, «όσο διαδεδομένη είναι αυτή η αντίληψη-θεμέλιο της σύγχρονης ξενοφοβίας, άλλο τόσο είναι ανακριβής: Για τον πολύ απλό λόγο, ότι θεωρεί την αγορά εργασίας ως ενιαία, την ίδια στιγμή που αυτή η αγορά κατακερματίζεται σε τμήματα με ισχυρούς φραγμούς στην είσοδο».4

ΙΙΙ. Τί ανάγκες της οικονομίας καλύπτουν οι μετανάστες

Οι ξένοι εργάτες μεταναστεύουν κύρια για να πουλήσουν την εργατική τους δύναμη. Όποιο και να είναι το μεροκάματο που προσφέρουν οι εργοδότες, αυτοί οι εργάτες είναι υποχρεώμενοι να το δεχθούν.

Έτσι, αυτοί οι εργαζόμενοι, εξαιτίας των συνθηκών που τους επιβάλλονται, είναι υπερεκμεταλλευόμενοι και, όταν η εργατική τους δύναμη εξασθενήσει, πετιώνται στον εφεδρικό στρατό.

Η ζήτηση παράνομου εργατικού δυναμικού αποτελεί συνεπώς μια οικονομική πραγματικότητα.

«Η ζήτηση παράνομης εργασίας υφίσταται τόσο σε μικρές και περιθωριακές επιχειρήσεις, που είναι ανοργάνωτες και μπορούν δύσκολα να ελεγχθούν, όσο και σε μεγαλύτερες επιχειρήσεις στους τομείς της υφαντουργίας, των οικοδομών… και σε άλλους τομείς. Οι σχετικοί υπολογισμοί διακυμαίνονται από 1 έως 2 εκατομμύρια παρανόμως εργαζομένων μόνο για τη Νότια Ευρώπη. Η παράνομη μετανάστευση και κυρίως, η παράνομη απασχόληση συνιστούν μακροπροθέσμως κίνδυνο υπονόμευσης της αγοράς εργασίας».5

Σύμφωνα με μελέτη του Ινστιτούτου Εργασίας της ΓΣΕΕ (ΙΝΕ/ΓΣΕΕ) με θέμα: «Αλλοδαποί εργαζόμενοι και αγορά εργασίας», επισημαίνεται ότι η παράνομη μετανάστευση, παρά τις αυστηρές απαγορεύσεις σχετικά με την παρουσία και την εργασία των μεταναστών, είναι εξαιρετικά δύσκολο να ελεγχθεί, αφού συναρτάται με το άτυπο θεσμικό πλαίσιο της παραοικονομίας και την τάση της αγοράς εργασίας για φθηνό και ανειδίκευτο εργατικό δυναμικό.

Εκτιμήσεις αναφέρουν ότι οι αλλοδαποί που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα ξεπερνούν τις 350.000. Ο Πρόεδρος της Διεθνούς Αμνηστίας στην Ελλάδα, στο πλαίσιο της συζήτησης για το ρατσισμό και την ξενοφοβία στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, που έγινε στη σχολή Μωραϊτη, εκτιμά ότι περισσότεροι από 800.000 είναι οι ξένοι που ζουν και εργάζονται στην Ελλάδα (Καθημερινή, 13-4-93). Αριθμός, μάλλον υπερβολικός. Δείχνει όμως μία τάση.

Σε πολλούς τομείς της οικονομίας οι μετανάστες έρχονται να καλύψουν πραγματικές ανάγκες της παραγωγής. Με στοιχεία, πάλι, από τη μελέτη του ΙΝΕ/ΓΣΕΕ, «η φτηνή εργατική δύναμη που αποτελούν οι παράνομοι αλλοδαποί χρησιμοποιείται σε κλάδους της οικονομίας όπου έχει ήδη εκδηλωθεί μια τάση μερικής ή ολικής καταπάτησης της εργατικής και ασφαλιστικής νομοθεσίας και σε κλάδους όπου η χρησιμοποίηση φτηνής εργασίας προσφέρει νέες δυνατότητες που δεν υπήρχαν προηγουμένως. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι οικοδομικές δραστηριότητες, μέρος της βιοτεχνίας και μέρος των υπηρεσιών, ενώ στην δεύτερη κατηγορία ανήκουν οι αγροτικές εργασίες και οι οικιακές υπηρεσίες. Εκτιμάται ότι η εισφοροδιαφυγή που οφείλεται στην παράνομη απασχόληση αλλοδαπών φθάνει περίπου τα 100 δισ. δρχ. το χρόνο».

Συνιστούν, λοιπόν οι μετανάστες ένα πειθήνιο εργατικό δυναμικό που, λόγω της φθηνής μαύρης αγοράς εργασίας και της αυξανόμενης ανεργίας, έχουν περιορισμένες δυνατότητες να αμυνθούν, εξαιτίας και της χαμηλής έως ανύπαρκτης συνδικαλιστικής τους οργάνωσης και ασταθούς θέση.

IV. Ο ρατσισμός χτυπά την πόρτα μας. Υπάρχουν λύσεις;

Τα ζητήματα που αφορούν τους αλλοδαπούς εργαζόμενους είναι πλέον αναγκαίο να τεθούν άμεσα και σε συνδυασμό με το κύριο θέμα της ανεργίας, να αρχίσουν να απασχολούν την ελληνική κοινωνία στα σοβαρά. Γιατί, το φαινόμενο του εθνικισμού και της ξενοφοβίας σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης, πολύ χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης και όξυνσης της ανεργίας, έχει αρχίσει να αναπτύσσεται επικίνδυνα στη χώρα μας, παρουσιάζοντας παρόμοια φαινόμενα με αυτά της Δ.Ευρώπης.

Είναι λάθος να πιστεύουμε ότι ο φασισμός έχει μπει στο χρονοντούλαπο της ιστορίας όταν σφυγμομετρήσεις δείχνουν τα εξής6:

-Ένας στους τρεις Γάλλους δείχνει ευαισθησία στις θέσεις του Λεπέν.

-40% των Γερμανών δείχνουν κατανόηση στα ξεσπάσματα των νεαρών με τις σβάστικες κ.λ.π.

-43 % των Ελλήνων απαιτούν να γυρίσουν όλοι οι ξένοι εργάτες στις χώρες τους.

Όμως, όπως διαπιστωνε ο Einstein, ήδη από το 1939, «μόνο τα αποτελεσματικά μέτρα ενάντια στην ανεργία και την οικονομική ανασφάλεια του ατόμου μπορούν πραγματικά να απομακρύνουν το φασιστικό κίνδυνο. Είναι απαραίτητο να αντικρουστεί η φασιστική προπαγάνδα, αλλά όλοι εκείνοι που ενδιαφέρονται για τη διαφύλαξη των πολιτικών δικαιωμάτων πρέπει να είναι έτοιμοι να αναζητήσουν ειλικρινά μια λύση στο πρόβλημα και να δεχτούν τις αναγκαίες θυσίες για να το πετύχουν».

Συνεπώς, όταν εκλείψει ή περιοριστεί η ανεργία, τότε μόνο, πιθανά, να περιοριστεί η φασιστική έξαρση, εφόσον οι αλλοδαποί εργαζόμενοι δεν θα θεωρούνται, πλέον, άρπαγες της εργασίας των ντόπιων.

Σημαίνει, ταυτόχρονα, ότι είναι αναγκαίο να αναζητηθεί μια διαφορετική και αποτελεσματική πολιτική, διαμετρικά αντίθετη από την ακολουθούμενη.

Το μέλλον των κοινωνιών της Ευρώπης είναι πολυπολιτισμικό. Ο νέος αυτός χαρακτήρας πρέπει να ληφθεί υπόψη στη χάραξη μιας πιο αποτελεσματικής πολιτικής.

Η ανεργία πρέπει να αντιμετωπισθεί με τον περιορισμό του χρόνου εργασίας και την αναδιανομή της εργασίας. Το αίτημα για 35 ώρες εργασίας χωρίς μείωση των αποδοχών, σε πανευρωπαϊκή κλίμακα, είναι δυνατόν να κατακτηθεί προκειμένου να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας και να καταπολεμηθεί ο ρατσισμός, η ξενοφοβία και οι διακρίσεις σε βάρος των αλλοδαπών εργαζομένων.

Η εφαρμογή μιας πολιτικής κοινωνικής προστασίας (ασφάλεια, συνδικαλισμός, στέγαση περίθαλψη, μόρφωση, κ.λ.π.) και εκτεταμένης νομιμοποίησης των παράνομων αλλοδαπών αποτελούν σημαντικά μέσα καταπολέμησης της μαύρης αγοράς εργασίας και της παραοικονομίας, παρό,τι δεν κατορθώνουν να την εξαλείψουν.

Η παροχή οικονομικής ενίσχυσης, η μεταφορά πόρων από τις πλούσιες στις φτωχές χώρες, η οικονομική του ανασυγκρότηση, καθώς επίσης η κατάργηση του χρέους των χωρών του Τρίτου Κόσμου, είναι τα μόνα ικανά μέτρα που μπορούν να ανακόψουν τη μεταναστευτική πίεση.

Αλλά η «ελεύθερη» διακίνηση των εργαζομένων και η δημιουργία του ευρωπαϊκού πολίτη θα συνεχίσει να αναιρείται, όσο η κοινωνική διάσταση της ΕΟΚ δεν διευρύνεται, όσο δεν χορηγούνται και δεν κατοχυρώνονται τα πολιτικά δικαιώματα μεταναστών και η συμμετοχή τους στο κοινωνικό γίγνεσθαι των χωρών εγκατάστασης, όσο δεν προωθείται η σύγκλιση στην παιδεία, την επαγγελματική εκπαίδευση, στην οικονομία, στην εξάλειψη του ρατσισμού και της εχθρότητας κατά των ξένων.7

Το όραμά μας είναι μια κοινωνία δίκαιη, πολυπολιτισμική, μια κοινωνία ανεκτική, που θα σέβεται το δικαίωμα των μελών της στη διαφορά (θρησκείας, φυλής, εθνικότητας, γλώσσας, κ.λ.π.) και που θα επιζητά την κοινωνική ένταξη και όχι την βίαιη αφομοίωση ή ενσωμάτωση των διαφορετικών ανθρώπων.

Δημήτρης Κατσορίδας

Σπάρτακος 38, Ιούνης 1994

 

Σημειώσεις

1. Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, Εισηγητής COATES, έγγρ. Α3-221/91.
2. SOS Ρατσισμός: Μπροσούρα με τίτλο «Κάτω τα χέρια από τον κολλητό μου».
3. Έκθεση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου σχετικά με την ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική. Εισηγήτρια: η κ.Van den Brink, εγγρ. Α3-0280/92.
4. H. Iωακείμογλου: Η εκδίκηση της δημογραφίας, (ΚΕΡΔΟΣ, 19/9/92).
5. Έκθεση Van den Brink, ό.π.
6. Στοιχεία από την ομιλία του Γ. Φρέρη, (Προέδρου της SOS Ρατσισμός), στο Συμπόσιο του ΙΜΔΑ (31/3/92), η οποία είχε ως θέμα: «Αντιμεταναστευτικός ρατσισμός και νέα φασιστικά κινήματα στην Ευρώπη».
7. «Σχέδιο Μεταναστευτικής Πολιτικής» της Ν.Ε.ΠΑΣΟΚ Νότιας Γερμανίας (εφημ. Σοσιαλιστική ΕΚΦΡΑΣΗ, Απρίλης 1993).

1 Έκθεση του Ευρωπαϊκου Κοινοβουλίου για τα ανθρώπινα δικαιώματα, Εισηγητής COATES, έγγρ. Α3-221/91

2 SOS Ρατσισμός: Μπροσούρα με τίτλο «Κάτω τα χέρια από τον κολλητό μου».

3 Έκθεση του Ευρωπαϊκου Κοινοβουλίου σχετικά με την ευρωπαϊκή μεταναστευτική πολιτική. Εισηγήτρια: η κ.Van den Brink, εγγρ. Α3-0280/92

4 H. Iωακείμογλου: Η εκδίκηση της δημογραφίας, (ΚΕΡΔΟΣ, 19/9/92)

5 Εκθεση Van den Brink, ό.π.

6 Στοιχεία από την ομιλία του Γ. Φρέρη, (Προέδρου της SOS Ρατσισμός), στο Συμπόσιο του ΙΜΔΑ (31/3/92), η οποία είχε ως θέμα: «Αντιμεταναστευτικός ρατσισμός και νέα φασιστικά κινήματα στην Ευρώπη».

7 «Σχέδιο Μεταναστευτικής Πολιτικής» της Ν.Ε.ΠΑΣΟΚ Νότιας Γερμανίας (εφημ. Σοσιαλιστική ΕΚΦΡΑΣΗ, Απρίλης 1993)