Εθνικισμός: η απάτη της μέσης οδού

Σπάρτακος 31, Σεπτέμβρης – Δεκέμβρης 1991

ΕΘΝΟΤΗΤΕΣ

Η ΑΠΑΤΗ ΤΗΣ ΜΕΣΗΣ ΟΔΟΥ

Η ανάλυση που ακολουθεί παρουσιάστηκε από το σύντροφο Πέτρ Ούλ, βουλευτή του Τσεχοσλαβάκικου Κοινοβουλίου και διευθυντή του πρακτορείου ειδήσεων CTK, στη συνάντηση που έγινε στις 20 – 22 Σεπτέμβρη στη Die με θέμα «Εθνότητες και εθνικισμός στη νέα Ευρώπη» Σ’ αυτή δίνει συνοπτικά την άποψή του για τους εθνικισμούς της τέως Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας και της Τσεχοσλοβακίας, δίνοντας μάλιστα ιδιαίτερο βάρος στο στοιχείο της πολιτικής δημοκρατίας.

Petr UHL

Η υπεράσπιση ενός «μετριοπαθούς εθνικισμού» είναι δυνατή. Αρκεί να συνειδητοποιήσουμε ταυτόχρονα ότι ελευθερώνουμε από το μπουκάλι του το πνεύμα της μισαλλοδοξίας και του ανορθολογισμού, ότι οι εθνικισμοί πλαισιώνουν επικίνδυνες και αντιδραστικές ιδεολογικές τάσεις ενάντια στην πολιτική δημοκρατία, την ελευθερία και την υπευθυνότητα, τα ανθρώπινα δικαιώματα και, σαν συνέπεια, το έθνος και την πολιτιστική του ανάπτυξη που εμπλουτίζει όχι μόνο τα διάφορα τμήματα του έθνους, αλλά ολόκληρη την ανθρωπότητα.

Στις δεκαετίες του ’60 και του ’70 ήμουν γνωστός σαν οπαδός του αυστρομαρξισμού, που βάσιζε τα πάντα στο χαρτί των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, της δημοκρατίας και της κοινωνίας των πολιτών. Αισθάνομαι τώρα μια μεγάλη απογοήτευση όταν βλέπω τους συμπολίτες μου να αρνούνται την πολιτική ελευθερία επαναλαμβάνοντας συχνά τα επιχειρήματα της εθνικιστικής φρασεολογίας. Επειδή δεν είμαι ούτε ιστορικός, ούτε εθνογράφος, ούτε κοινωνιολόγος, θα προσπαθήσω να μοιραστώ μαζί σας μερικές παρατηρήσεις που αφορούν το σλοβακικό, το μοραβικό και τον τσέχικο εθνικισμό, όπως τους γνώρισα τους τελευταίους μήνες ασκώντας τα καθήκοντά μου σαν βουλευτής στο Ομοσπονδιακό Κοινοβούλιο και το επάγγελμά μου σαν δημοσιογράφος.

Θα προσπαθήσω να δείξω τις αιτίες και τα αποτελέσματα -τωρινά και μελλοντικά -αυτού του φαινομένου που δηλητηριάζει τη κοινωνία μας.

Επιτρέψτε μου εδώ μια παρέκβαση και αυτό αφορά τη Γιουγκοσλαβία. Γιατί έξω απ’ αυτή, λίγοι είναι εκείνοι που συνειδητοποιούν ότι είναι σχετικά εύκολο να αμφισβητήσεις τη διαίρεση σε δύο έθνη, τους Σέρβους και τους Κροάτες, της πολυπληθέστερης σλάβικης μεσογειακής εθνότητας, των Σερβοκροατών. Βέβαια απέχω πολύ από το να ξεκινήσω από τον ορισμό του έθνους όπως διατυπώθηκε από τον Στάλιν ή να παραμείνω αυστηρά στα στοιχεία που συγκεντρώνουν συνήθως για να ορίσουν ένα έθνος. Είναι ωστόσο αλήθεια ότι όπου υπάρχουν κάποια σκοτεινά σημεία, σε σχέση με την κοινή εθνική γλώσσα -που διαφέρει από τις γλώσσες των άλλων εθνών- ή με την περιοχή που κατοικείται από κοινού, εμφανίζονται επίσης διχογνωμίες για την ύπαρξη του ίδιου του έθνους. Ας πάρουμε το παράδειγμα του αυστριακού, του εβραϊκού, του τσιγκάνικου, του βαλλόνικου έθνους -σαν διαφορετικού από το βέλγικο έθνος- ή του γαλλοελβετικού -σαν διαφορετικού απ’ το ελβετικό έθνος.

Σερβοκροάτικοι εθνικισμοί

Αν οι άνθρωποι φτάνουν να αλληλοσκοτώνονται εξαιτίας των διαφορετικών τους εθνοτήτων, όπως συμβαίνει με τους Κροάτες και τους Σέρβους, πρέπει ωστόσο να διαπιστώσουμε ότι ένα τμήμα από αυτούς δεν αναγνωρίζει καθόλου ή τουλάχιστον αμφισβητεί αυτή την εθνική διαίρεση. Οι σημερινοί Σέρβοι της Σερβίας και της Κροατίας, οι Κροάτες της Κροατίας, της Δαλματίας και της Σλαβονίας, καθώς και οι Σερβοκροάτες της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης, καθώς και οι Σερβοκροάτικες μειονότητες στη Μακεδονία, Βοϊβοδίνα, Σλοβενία και Κόσοβο, μιλάνε όλοι την ίδια γλώσσα: τη σερβοκροατική.

Ας θυμηθούμε ότι όλες οι απόπειρες που ξεκίνησαν το 19ο και τον 20ο αιώνα για να χωριστεί αυτή η γλώσσα, για να διαφοροποιηθεί η γλώσσα των Σέρβων από τη γλώσσα των Κροατών, απέτυχαν. Οι υπόλοιπες διάλεκτοι που μιλούνται, για παράδειγμα η καζκαβική, η σλοκαβική και επίσης η ικαβική, υπάρχουν παράλληλα στις δυο φιλολογικές διαλέκτους, την περισσότερο ανατολική εκαβική και τη μάλλον μεσογειακή και σήμερα και δυτική ζεκαβική, που όμως αναμειγνύονται. Εάν εγκαθιδρυθεί μια χονδρική διαχωριστική γραμμή ανάμεσα σε Σέρβους και σε Κροάτες, σε ορθόδοξους και σε καθολικούς, σε κυρριλικό και σε λατινικό αλφάβητο, στην εκαβική και στη ζεκαβική, θα παραμείνει πάλι έξω από τα δύο τμήματα πάνω από ένα εκατομμύριο άτομα που δεν θα αντιστοιχούν σε αυτή την αναγκαστική διανομή. Ναί, η διαίρεση ανάμεσα σε Σέρβους και Κροάτες είναι πράγματι αποκλειστικά θρησκευτική και δέν έχει τίποτα να κάνει με την ενιαία σερβοκροατική γλώσσα, με τη διαίρεσή της σε διαλέκτους -που βρίσκονται άλλωστε στο δρόμο της εξαφάνισης, είτε είναι φιλολογικές ή απλώς προφορικές.

Μάλιστα, λιγότερο και από θρησκευτική διαίρεση, πρόκειται μάλλον για μια θρησκευτική ανάμνηση, γιατί οι πιστοί είναι λίγοι και η θρησκευτικότητα, ιδιαίτερα στις πόλεις, είναι χαμηλή.

Βέβαια υπάρχουν ακόμα οι παραδόσεις, οι λαϊκές ενδυμασίες, τα τραγούδια, οι γιορτές, τα λαϊκά έθιμα, τόσα στοιχεία που συνέβαλαν στο παρελθόν στην εγκαθίδρυση της διαφοράς ανάμεσα σε Σέρβους και Κροάτες, όλα εκείνα που κατά τις τελευταίες δεκαετίες, περιπέσανε στο επίπεδο του φολκλόρ. Στις μικτές περιοχές, για παράδειγμα στα μικτά χωριά, οι κάτοικοι μιλούν την ίδια γλώσσα και έχουν μια μάλλον μακρινή ανάμνηση από τη θρησκεία και τα ρούχα των προγόνων τους, όμως είναι έτοιμοι να αλληλοσκοτωθούν γι αυτή την ανάμνηση. Γι αυτή την ανάμνηση; Οχι βέβαια.

Εάν η σερβοκροατική κατάσταση παρουσιάζεται ακόμη σχετικά ξεκάθαρη στη Κραϊνα της Κροατίας, στα βόρεια της Δαλματίας και στη Σλαβονία (στην περιοχή του Νταρουβάρ βρίσκεται μια τσέχικη μειονότητα), ο εθνογραφικός χάρτης στη Βοσνία – Ερζεγοβίνη είναι ουσιαστικά πολυπλοκότερος και οι συγκρούσεις ανάμεσα σε «Σέρβους» και «Κροάτες» που δεν έχουν ακόμα εκραγεί θα είναι ακόμα πιο παράλογες. Περίπου το 40% του πληθυσμού αυτής της δημοκρατίας (1,63 εκατομμύρια) αναφέρεται στη μουσουλμανική θρησκεία, ενώ πρακτικά όλοι οι κάτοικοι μιλούν την ίδια σερβοκροατική γλώσσα, έστω και σε διαλέκτους, όπως και ο υπόλοιπος πληθυσμός. Αλλά επειδή δεν είναι παραδοσιακά συνδεδεμένοι ούτε με τους Σέρβους ούτε με τούς Κροάτες (οι Σερβοκροάτες δεν υπάρχουν σαν έθνος, αντίθετα από την επίσημη σερβοκροατική γλώσσα), όσο και άν φαίνεται ανόητο αυτοί οι άνθρωποι δηλώνονται στις ταυτότητές τους σαν «μουσουλμανικής» ή «γιουγκοσλαβικής» εθνότητας (αν είναι δηλωμένοι άθεοι). Οι άλλοι πολίτες της χώρας που επίσης δηλώνουν γιουγκοσλαβικής εθνότητας είναι συνολικά 1,22 εκ. άνθρωποι.

Οι τρείς θρησκείες, ισλαμική, χριστιανική ορθόδοξη και καθολική, διασταυρώνονται σε όλη τη δημοκρατία, τόσο που ο «εθνογραφικός» χάρτης της Βοσνίας – Ερζεγοβίνης είναι γεμάτος με κηλίδες διαφόρων χρωμάτων. Ποιό σύνορο θα τους χωρίσει;…

Τσεχοσλοβάκικοι εθνικισμοί

Ο εθνικισμός κερδίζει. Ποιός δεν έχει ανάγκη από δεκανίκια για να καλύψει τη μικρότητά του, ποιός δεν έχει ανάγκη να ενσωματωθεί στο πλήθος και να φέρει, σε σχέση με τον έξω κόσμο, το διακριτικό σημάδι της συμμετοχής σε μια κοινότητα; Αρκεί να μελετήσουμε την ψυχολογία των ανθρώπων που εξαπατήθηκαν από συνθήκες ζωής που άλλαξαν ενάντια στη θέλησή τους ή παραμένουν χωρίς να μπορούν να τις μεταβάλουν.

Η ταύτισή τους με μια θρησκευτική σέκτα, με ένα σύλλογο ποδοσφαιρικών οπαδών, με το κίνημα των σκίνχεντ, με μια εξτρεμιστική πολιτική ομάδα δεν είναι παρόμοια με την ταύτιση, πιο «πολιτισμένη» είναι αλήθεια, τουλάχιστον στην αρχή, με την «εθνική ιδέα»;

Είναι σε όλους γνωστό ότι τα προβλήματα με τις εθνότητες αρχίζουν εκεί που τελειώνει η βασιλεία ενός αυταρχικού καθεστώτος. Ξέρουμε ήδη ότι ο εθνικισμός στην Ανατολική Ευρώπη κολλάει συχνά σαν παράσιτο στην πολιτική δημοκρατία που γεννιέται. Ο γραφειοκρατικός σύγκεντρωτισμός, πριν από τον Νοέμβρη 1989 στην Τσεχοσλοβακία, ήταν πρίν απ’ όλα Πραγοκεντρισμός. Η επανάσταση του Νοέμβρη πρόβαλε το ιδεώδες της τοπικής αυτοδιαχείρισης, της πολιτικής και οικονομικής εξουσίας στο επίπεδο όπου οι άνθρωποι ζούν και εργάζονται με την εδαφική έννοια του όρου: στις κοινότητες, πόλεις και περιοχές. Ορισμένες πολιτικές δυνάμεις στη Σλοβακία, που τις κατηγορώ για εθνικισμό, κάτω από το έμβλημα του δίκαιου αγώνα ενάντια στο γραφειοκρατικό συγκεντρωτισμό, στον Πραγοκεντρισμό, που παραμένει επίμονα, καθώς και μια σειρά φαινομένων που υπήρχαν πριν από την επανάσταση, τείνουν να εγκαθιδρύσουν έναν νέο συγκεντρωτισμό, αυτή τη φορά με βάση την Μπρατισλάβα, τον «ποζονοκεντρισμό» (Posinium είναι το λατινικό όνομα της Μπρατισλάβας…).

Ταυτόχρονα, η διεκδίκηση για κυριαρχία ενισχύεται διαρκώς στη Σλοβακία, προκαλώντας μια αρνητική αντίδραση στις τσέχικες περιοχές όπου κατοικεί ένας πληθυσμός που εξακολουθεί να συγχέει τον τσέχικο με τον τσεχοσλοβάκικο ή μερικές φορές τσεχοσλαβικό ή, και αυτό είναι το χειρότερο, τσεχοσλοβακίστικο χαρακτήρα.

Ο τσέχικος εθνικισμός παρατηρείται λίγο. Είναι ο εθνικισμός ενός προσβεβλημένου έθνους που εξεγείρεται μπροστά στο γεγονός ότι ένα τμήμα του, παλιότερα ο ουγγαρέζικος κλάδος του τσεχοσλάβικου έθνους, σήμερα οι Σλοβάκοι, δεν θεωρεί τον εαυτό του σαν τέτοιον. Αυτό ίσως να μην είναι τρομερό. ‘Ομως, αντίστροφα, είναι επικίνδυνος ένας σλοβάκικος εθνικισμός που απορρίπτει την πολιτική δημοκρατία και είναι επικίνδυνος όχι μόνο για τη Σλοβακία, αλλά ακόμα και για τα γειτονικά έθνη και για την Ευρώπη.

Αλλά το γεγονός ότι ο σλοβάκικος εθνικισμός δεν προκύπτει από ένα αρνητικό στοιχείο του χαρακτήρα των Σλοβάκων μαρτυρείται και από τα πρώτα σημάδια του μοράβικου εθνικισμού. Σαν απόδειξη της ύπαρξής του τελευταίου, ας σημειώσουμε, ανάμεσα σε άλλα, ότι ανάμεσα σε 4 εκατομμύρια ανθρώπους που ζούν στη Μοραβία, μόνο 1,3 εκ. αναγνωρίζονται σαν μοράβικης εθνότητας, πρακτικά όλοι οι υπόλοιποι (οι μειονότητες δεν περιλαμβάνουν παρά μόνο εκατό χιλιάδες άτομα περίπου) δήλωσαν ότι ανήκουν στη τσέχικη εθνότητα. Ενδιαφέρον γεγονός, γιατί αποδεικνύει την πλήρη εξαφάνιση της σλοβάκικης συνείδησης των Σλοβάκων της Μοραβίας. ‘Ομως ακόμα και πριν από τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο οι διάλεκτοι των μοραβο – σλοβάκων και των Βατάκ θεωρούνταν σαν διάλεκτοι της σλοβάκικης και όχι της τσέχικης γλώσσας.

Προχωρώντας σε μια πιο λεπτομερή ανάλυση των αιτιών του μοράβικου εθνικισμού ή τοπικισμού (η κύρια διεκδίκηση συνίσταται στην αποκατάσταση της μοραβικής περιοχής στα ιστορικά της σύνορα, ενδεχομένως λίγο μακρύτερα προς τα βόρεια), μπορούμε να συμπεράνουμε ότι η βάση τους είναι οικονομική και μ’ έναν γενικό τρόπο κοινωνικοπολιτική: είναι η απάντηση στην ανεπαρκή τοπική αυτοδιαχείριση των πόλεων και των κοινοτήτων, η απάντηση σε μια ανεπαρκή δημοκρατία. Δεν είναι χωρίς λόγο που το τοπικιστικό μοράβικο κίνημα έχει ένα πολύπλοκο όνομα που αναφέρεται ταυτόχρονα τόσο στη Μοραβία και στη Σιλεσία όσο και στην αυτοδιαχείριση.

Είναι ένας φαύλος κύκλος: η έλλειψη δημοκρατίας γεννά τον τοπικισμό και τον εθνικισμό, ενώ ο εθνικισμός, με τις εκδηλώσεις του πνίγει τη νεαρή δημοκρατία. Αυτό ισχύει τόσο για τη Μοραβία όσο και για τη Σλοβακία.