Danilov: Αρχίζουμε να μαθαίνουμε για τον Τρότσκι

σε 2 μέρη: Σπάρτακος 29, Μάρτης 1991 και Σπάρτακος 30, Ιούνιος – Αύγουστος 1991

Victor Danilov: Αρχίζουμε να μαθαίνουμε για τον Τρότσκι

Σπάρτακος 29, Μάρτης 1991

ΑΡΧΙΖΟΥΜΕ ΝΑ ΜΑΘΑΙΝΟΥΜΕ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΡΟΤΣΚΙ (1)

Victor Danilov

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ

Στα τελευταία 30 χρόνια ο Victor Danilov έχει καθιερωθεί σαν αρχι-ιστορικός της αγροτικής Ρωσίας. Τα πρώτα του έργα πάνω στην κολλεκτιβοποίηση κέρδισαν το θαυμασμό ορισμένων μελετητών όπως και την πικρή έχθρα πολλών προσώπων του κατεστημένου. Ηταν κριτικός, αρνιόταν να ακολουθήσει την πεπατημένη, ανέλυε τα στοιχεία αντί να τα χρησιμοποιεί για να νομιμοποιήσει την προ-καθορισμένη αλήθεια.

Με το πολιτικό «άνοιγμα» στην ΕΣΣΔ η εμπειρογνωμοσύνη του Danilov γύρω από ζητήματα αγροτικής ιστορίας τον έχουν κάνει περιζήτητο. Η αγροτική ιστορία είναι ένα κρίσιμο ζήτημα, στην πηγή της σημερινής κρίσης προσφοράς, καθώς και της ηθικής κρίσης που σχετίζεται με την καταστολή. Ομως η εργασία του Danilov γρήγορα επεκτάθηκε. Για παράδειγμα, στη συζήτηση που διεξάχθηκε το 1989 γύρω από τον Μπουχάριν ο Danilov συνέβαλε στο επίπεδο της ιστορικής αλήθειας και ανάλυσης, πάνω στο θέμα της «εναλλακτικότητας» στη σοβιετική ιστορία.

Δεν είναι λοιπόν τυχαίο, αν και κάπως ειρωνικό, που είναι αυτός ο μεγάλος αναλυτής της ρωσικής αγροτιάς, που συχνά τον υποψιάζονταν για λαϊκισμό οι ακαδημαϊκοί γραφειοκράτες, που βρέθηκε να ρίχνει το γάντι για την αποκατάσταση του Τρότσκι σαν βασικού επαναστάτη ηγέτη στην καταγωγή της ΕΣΣΔ. Ο Danilov ανέλαβε αυτό το καθήκον μπροστά σε μια πεισματική άρνηση να θεωρείται ο Τρότσκι, όπως πράγματι ήταν και όχι σαν «δαίμονας της επανάστασης».

Παρά την οργή αυτών που θα προτιμούσαν να αποφύγουν εντελώς το ζήτημα ο Danilov επισήμανε το γεγονός ότι ο Τρότσκι είχε στην πραγματικότητα προτείνει το πρόγραμμα της ΝΕΠ ένα χρόνο νωρίτερα κι από τον Λένιν -μια σκανδαλώδης στροφή 180 μοιρών απέναντι στις επικρατούσες απόψεις στην ΕΣΣΔ όσο και στη Δύση.

Η έρευνα του Danilov έχει φέρει στην επιφάνεια και ένα καινούργιο ντοκουμέντο που απαντά στο κυριότερο αίνιγμα της πολιτικής ζωής του Τρότσκι. Στο επόμενο τεύχος του ΣΠΑΡΤΑΚΟΥ ελπίζουμε να παρουσιάσουμε το υπόλοιπο μέρος του άρθρου του Victor Danilov όπου προσπαθεί, με βάση αυτό το ντοκουμέντο να απαντήσει στο ερώτημα: γιατί ο Τρότσκι αρνήθηκε να δεχθεί το αξίωμα του αντιπροέδρου της σοβιετικής κυβέρνησης που θα τον τοποθετούσε δεύτερο στην ιεραρχία μετά τον Λένιν -μια άρνηση που είχε τεράστιες συνέπειες!

Η μετάφραση έχει γίνει από το History Workshop, Λονδίνο, Νο 29, Ανοιξη(1) 1990.

Πάνε τρία χρόνια από όταν τα σοβιετικά ιστορικά δημοσιεύματα υιοθέτησαν τον όρο «επάνοδο» για να συμβολίσουν ένα από τα πιο σημαντικά φαινόμενα της περεστρόικα: την επάνοδο στην ιδιωτική και τη δημόσια συνείδηση των ονομάτων, των ιδεών και έργων αυτών που επί Στάλιν εξοντώθηκαν ή βεβηλώθηκαν «εις το διηνεκές». .π {Ανάμεσα σ’ αυτούς είναι και ο Λεβ Νταβίντοβιτς Τρότσκι, σχεδόν ο τελευταίος των επαναστατών Μπολσεβίκων ηγετών που μένει να αντιμετωπίσει η διαδικασία της πολιτικής αποκατάστασης. Δεν εκπλήττει: δεν μπορούμε να έχουμε την απαίτηση να απαλλαγεί η συλλογική μας συνείδηση από το «αντι-τροτσκιστικό σύνδρομο» που για δεκαετίες εντυπωνόταν στο μυαλό μας με το φόβο και την καταστολή. Ο Τρότσκι ήταν ο πρώτος και πιο σημαντικός «εχθρός του λαού», και το όνομά του έχει συνδεθεί με όλες τις κακοτυχίες του σοβιετικού λαού από την εποχή της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Πέρα από αυτό, όμως, παρατηρούμε και μια υποστροφή. Καθώς οι αποκαταστήσεις αποκτούν μια κεκτημένη ταχύτητα, το βάρος του μίσους που ο σταλινισμός σφυροκόπησε μέσα στη συνείδηση της κοινωνίας, και το οποίο κατανεμόταν ισόμερα ανάμεσα σε όλους τους «εχθρούς του λαού», σήμερα όλο και περισσότερο συγκεντρώνεται πάνω σ’ αυτόν τον άνθρωπο, το «Νούμερο Ενα Εχθρό του Λαού». Αυτόν και μόνο (ορισμένες φορές με την προσθήκη δύο ή τριών, ή πολύ σπάνια τεσσάρων ή πέντε άλλων ονομάτων) καθιστούν τώρα υπεύθυνο για όλα, από την εγκατάλειψη της ΝΕΠ της δεκαετίας του ’20, την «υπερ-βιομηχανοποίηση» και την «απεριόριστη κολλεκτιβοποίηση» έως την εξόντωση των κουλάκων και την αιματηρή τρομοκρατία. Μας λένε ότι ο Τρότσκι ήταν ο πνευματικός πατέρας του Στάλιν, και ότι ο Στάλιν απλώς «υπερέβαινε σε τροτσκισμό τους τροτσκιστές». Πως ο Τρότσκι ήταν ένας «αποτυχημένος δικτάτορας», η πάλη του οποίου κατά του Στάλιν «βοήθησε να βάλει τη θηλειά στο λαιμό του κόμματος» (όπως και στο δικό του, βέβαια). Οτι ήταν ο Τρότσκι που «έδωσε την εξουσία στον Στάλιν» και προσέφερε ένα «βάθρο για τον ηγέτη», κ.ο.κ.

Οπως και στην περίπτωση του Μπουχάριν, οι πρόσφατες εκτιμήσεις του Τύπου για τον Τρότσκι αποκαλύπτουν μια παράξενη ιστορική εξάρθρωση. Με το που ήρθαν αντιμέτωποι με την εδραίωση της αντεπαναστατικής γραφειοκρατικής δικτατορίας, οι κύριοι αντίπαλοι του Στάλιν γίνονται συνεργάτες στα εγκλήματά του, συνδημιουργοί του σταλινισμού. Θα περίμενε κανείς ένα τέτοιο παραλογισμό από νεο-προσήλυτους στην «αλτερνατίβα Στολύπιν», ή της «νόμιμης κυβέρνησης» του Κερένσκι, μιας και τέτοια άτομα θα θεωρούσαν όλους τους μπολσεβίκους ίδια φάρα. Ομως τέτοιες ιδέες δεν ταιριάζουν σ’ αυτούς που σέβονται το όνομα της Οκτωβριανής Επανάστασης.

Τα πρόσφατα δημοσιεύματα των πιο ποικίλων τάσεων έχουν τουλάχιστον ένα βασικό κοινό σημείο στην αποκήρυξη του Τρότσκι: τη μεταχείριση της κομματικής πάλης του 1922-29 σαν πάλη για την εξουσία (ηγεσία, δικτατορία κλπ.) μεταξύ όλων των πρόθυμων και απρόθυμων συμμετεχόντων. Η συμφωνία των συγγραφέων πάνω σ’ αυτό το σημείο φανερώνει την κοινή τους αφετηρία και τον πραγματικό τους σκοπό: όλοι αναπαράγουν τα γεγονότα έτσι όπως τα ερμηνεύει ο Στάλιν (και αρχικά και ο Ζηνόβιεφ και ο Κάμενεφ), μια ερμηνεία που τους είχε πασσάρει ο κομματικός μηχανισμός και η οποία είναι αυ τή που υπάρχει στα επίσημα ντοκουμέντα. Πρόσφατες εκδοχές αυτής της ερμηνείας απλώς αναβιώνουν τα σταλινικά ψεύδη, και έχουν ακριβώς την ίδια σημασία: να υποβιβάσουν τον Τρότσκι ή τον Μπουχάριν στο επίπεδο του Στάλιν, και ακόμη πιο σημαντικά, να αρνηθούν τις βαθιές διαφορές που είχαν στην κατανόηση των κοινωνικών προβλημάτων και τους τρόπους επίλυσής τους, με τον ισχυρισμό ότι όλοι τους υποκινούνταν από τις ίδιες εγωιστικές καριερίστικες φιλοδοξίες.

Το καθήκον αποκάλυψης και απόκρουσης αυτών των σταλινικών μύθων, που αποτέλεσαν το κύριο στήριγμα του «Αντι-τροτσκιστικού Σύνδρομου» της σοβιετικής συνείδησης, πρέπει να επιτευχθεί με τη συνηθισμένη διαδικασία της ιστορικής έρευνας: την πλατύτερη δυνατή διάδοση, εξέταση και συζήτηση όλων των νεο-εκδοθέντων ντοκουμέντων. Και το 1989 φαινόταν πως παίρναμε επιτέλους τα πρώτα βήματα προς μια σωστή αναγνώριση του Τρότσκι.

Ορισμένα γεγονότα ιστορικής σημασίας αξίζει να επισημανθούν: Τα έργα του Τρότσκι δημοσιεύθηκαν για πρώτη φορά στο σοβιετικό Τύπο εδώ και 62 χρόνια. Και τι έργα! Ανάμεσά τους ορισμένα από τα πιο οξυδερκή και πιο χαρακτηριστικά του γραφτά, όπως Η Νέα Πορεία(2) και Η Σταλινική Σχολή της Παραποίησης(3) Και φέτος ξεκίνησε η έρευνα σε υλικά των σοβιετικών αρχείων που αφορούσαν τον Τρότσκι. Οι σοβιετικοί ιστορικοί απέκτησαν επίσης πρόσβαση στα ξένα αρχεία του Τρότσκι, συμπεριλαμβανομένου και του κυριότερου που ο ίδιος ο Τρότσκι παρέδωσε στη βιβλιοθήκη Hogton του πανεπιστημίου του Χάρβαρντ. (Θα πάρει, ασφαλώς, χρόνο ώστε να βγουν τα τελικά αποτελέσματα αυτής της έρευνας).

Και τέλος, το 1989, το περιοδικό Echo δημοσίευσε αποσπάσματα από το βιβλίο Trotsky του Βroue. Είναι η πρώτη φορά που έχουμε δημοσιεύσει έρευνες πάνω στον Τρότσκι από τους ξένους συναδέλφους μας, οι οποίοι μπορούν να εργάζονται πάνω σε θέματα που για μας είναι απαγορευμένα, και έχουν ήδη καταφέρει πολλά. Πρόκειται για ένα έργο κρίσιμης σημασίας. Η άγνοια μας κάνει ευάλωττους σε ένα σωρό αυταπάτες. Η δημοσίευση των καλύτερων γραφτών από το εξωτερικό θα μας βοηθήσει να καταστρέψουμε, ή τουλάχιστον, να περιορίσουμε τις βλαβερές επιπτώσεις αυτών των αυταπατών πριν δημοσιευθούν τα αποτελέσματα της δικής μας έρευνας. Γνωρίσουμε πόσο σημαντικά είναι αυτά τα έργα από την ανάγνωση της σοβιετικής μετάφρασης της βιογραφίας του Μπουχάριν του Stephen Cohen,(4) και είναι σήμερα εξίσου σημαντικό για μας να διαβάσουμε τον Trotsky του Broue.

Ο Broue έχει κάνει τεράστια δουλειά πάνω στη συγγραφική κληρονομιά ενός διακεκριμένου επαναστάτη του 20ού αιώνα. Εχει ήδη γράψει διάφορα βιβλία πάνω στην ιστορία του ρώσικου μπολσεβικισμού και του επαναστατικού κινήματος στην Ευρώπη. Η εκτεταμένη μονογραφία του πάνω στον Τρότσκι είναι το σωρευτικό αποτέλεσμα αυτής της έρευνας, και συνεχίζει τα κατορθώματα τέτοιων διάσημων προγόνων όπως ο Isaac Deutscher, ο Robert Daniels και ο Misha Lewin.

Οι συντάκτες του Echo διάλεξαν να εγκαινιάσουν τα αποσπάσματα από το βιβλίο του Broue με το κεφάλαιό του πάνω στον πολεμικό κομμουνισμό και την τρομοκρατία, ζητήματα που αποτέλεσαν αντικείμενο μεγάλης συζήτησης στη Σοβιετική Ενωση, η οποία συνοδεύτηκε από πολλές δυσμενείς επικρίσεις του Τρότσκι. Στα κεφάλαια του Broue, ωστόσο, ο Τρότσκι παρουσιάζεται για πρώτη φορά στους σοβιετικούς αναγνώστες όχι απλά σαν ο γνώριμος «ρομαντικός» του πολεμικού κομμουνισμού, ο ιδεολόγος και πραχτικός του επαναστατικού πολέμου, κ.ο.κ. Αντί γι’ αυτό μας παρουσιάζεται η πραγματική του στάση απέναντι στην επαναστατική βία, και τα καθήκοντα και τις μέθοδες του σοσιαλιστικού μετασχηματισμού. Αυτή η νέα εικόνα του είναι απαραίτητη, δεδομένου ότι ήταν ο Τρότσκι που το Φλεβάρη του 1920 πρότεινε την εγκατάλειψη της πολιτικής του πολεμικού κομμουνισμού στην επαρχία, και την αντικατάσταση της prodrzviorstka -την υποχρεωτική διανομή όλων των «πλεοναζόντων» δημητριακών, όπως ορίζουν οι τοπικές αρχές- με ένα φόρο σε είδος.

Τα τελευταία λίγα χρόνια υπήρξαν πολυάριθμες απόπειρες στον Τύπο μας να μειώσουν τη σημασία της πρότασης αυτής σαν μια απλή τεχνική ρύθμιση, που δεν άλλαζε τίποτα στην ουσία. Για να δούμε πόσο εσφαλμένη είναι αυτή η άποψη, χρειάζεται μόνο να διαβάσουμε το κείμενο του ντοκουμέντου του Τρότσκι «Θεμελιακά Ζητήματα Βιομηχανικής και Αγροτικής Πολιτικής», που παρουσίασε στην μπολσεβίκικη Κεντρική Επιτροπή το Φλεβάρη του 1920, και δημοσιεύθηκε το 1926. Το ντοκουμέντο ξεκινάει από το αξίωμα της θεμελιακής οικονομικής αναποτελεσματικότητας της βιομηχανικής πολιτικής, καθώς βασιζόταν στην «αφαίρεση των πλεονασμάτων πέρα και πάνω από τις νόρμες κατανάλωσης», μια πολιτική «που ενθαρρύνει τους αγρότες να δουλεύουν τη γη μόνο για όσο ήταν αναγκαίο για να ταϊσουν τις οικογένειές τους». Γι’ αυτό το λόγο και μόνο, ο Τρότσκι επισημαίνει, «οι παραγωγικοί μας πόροι κινδυνεύουν να εξαντληθούν, και αυτό δεν θα ανακοπεί απλά και μόνο με τη βελτίωση του μηχανισμού επίταξης». Προχώρησε όμως ακόμη πιο πέρα: το σύστημα απαλλοτρίωσης των πλεονασμάτων «απειλεί με χρεωκοπία την οικονομία της χώρας».

Για να τερματιστεί αυτό το προτσές «οικονομικής κατάπτωσης», ο Τρότσκι πρότεινε:(1) «Η απαλλοτρίωση των πλεονασμάτων θάπρεπε να αντικατασταθεί από μια σταθερή ποσοστιαία κράτηση (ή φόρο σε είδος), ώστε το καλύτερο όργωμα και η καλλιέργεια να αποδίδουν ακόμη κέρδος». Και(2) «Η ποσότητα βιομηχανικών αγαθών που παραδίδονταν στους αγρότες θάπρεπε να αναλογεί περισσότερο στην ποσότητα σπαρμένων δημητριακών, όχι μόνο στις αγροτικές περιοχές και τα χωριά, αλλά σε κάθε αγροτικό σπιτικό».Προτάθηκε οι αγρότες να λάβουν τουλάχιστον μια «μερική εξόφληση» για τα αγαθά, τις πρώτες ύλες και τα καύσιμα που αποκτούσαν από τις τοπικές επιχειρήσεις. Προτάθηκε επιπλέον τα σοβιετικά αγροκτήματα να προμηθεύονται «πιο γενναιόδωρα, πιο τακτικά και πιο αποδοτικά», και ακόμη ότι «η αποτίμηση των αγροτών θα μπορούσε να ενθαρρύνει τη συλλογική καλλιέργεια της γης».(5)

Παρά την αντιφατική, ορισμένες φορές, φύση αυτών των προτάσεων, θεωρούσαν εντελώς αρνητικό το σύστημα απαλλοτρίωσης των πλεονασμάτων -και ήταν εξαιτίας των παραπάνω δύο προτεινομένων μεταβολών που καταψηφίστηκε ο Τρότσκι στο Πολιτικό Γραφείο. Η υλοποίηση αυτών των προτάσεων θα οδηγούσε αναπόφευκτα σε μια αναγνώριση και αποδοχή των σχέσεων της αγοράς με σκοπό την αναζωογόνηση της αγροτικής οικονομίας. Αυτή θάταν, βέβαια, η αφετηρία για την ΝΕΠ του 1921 (αν και το 1921 η επιδίωξη παρέμενε ο περιορισμός των σχέσεων αγοράς στην ύπαιθρο, αλλά με τη διαμόρφωση οικονομικών δεσμών μεταξύ αγροκτημάτων και βιομηχανίας διαμέσου της ανταλλαγής αγαθών, ή για νάμαστε πιο ακριβείς, αγροτικών προϊόντων).(6)

Στην ανάλυση των απόψεων του Τρότσκι για τη ΝΕΠ, ο Broue απέδειξε πειστικά το πόσο κοντά βρισκόταν στις απόψεις του Λένιν. Ας πάρουμε απλώς την πιο σημαντική παρατήρηση του Broue πάνω σ’ αυτό. Ο Τρότσκι, όπως και ο Λένιν, γρήγορα κατάλαβαν πως η ΝΕΠ δεν ερχόταν σε ρήξη με την ευρωπαϊκή επανάσταση, αλλά αποτελούσε μια σημαντική υποχώρηση… για να αναπτυχθούν οι παραγωγικές δυνάμεις της χώρας». Η κίνηση προς το σοσιαλισμό στην ύπαιθρο, κατά την άποψη του Τρότσκι, σήμαινε την «ένταξη του αγρότη μέσα στο γενικό σύστημα σοσιαλιστικών οικονομικών σχέσεων», και πάνω απ’ όλα τη «βελτίωση της οικονομικής ζωής του αγρότη, όπως αυτός είναι σήμερα».

Ισως αναρωτηθεί κανείς μήπως αυτά τα λόγια δεν είναι παρά τετριμμένες εκφράσεις που εκστόμιζαν στις πολιτικές τους ομιλίες οι κομματικοί ηγέτες, εν όψει της ΝΕΠ.

Δεν πάει πολύς καιρός που το περιοδικό Ogonyok αναδημοσίευσε ένα άρθρο του Leonid Krasin, με τίτλο «Ελεγχος ή Παραγωγή», όπου αποδεικνύει με ωραίο τρόπο την αποτυχία της καθαρά διοικητικής διαχείρισης στην παραγωγή, και υποστηρίζει τη χρήση οικονομικών μεθόδων, μεθόδων της αγοράς. Το άρθρο αυτό συνοδευόταν από ένα σχόλιο σε έντονο ύφος του οικονομολόγου G. Popov, ο οποίος υποστήριζε σαν σωστή τη θέση του Krasin, στην οποία είχαν αντιταχθεί όλοι οι άλλοι την εποχή εκείνη. Κατά την πατροπαράδοτη συνήθεια, και ο Τρότσκι μαζί τους.(7)

Ωστόσο δεν υπάρχει ο παραμικρός λόγος αντιπαράθεσης Κράσιν και Τρότσκι στο ζήτημα αυτό. Οι θέσεις τους ήταν στην πραγματικότητα καταπληκτικά όμοιες… Ο Κράσιν, όπως ο Τρότσκι και άλλοι κομματικοί και κυβερνητικοί ηγέτες ανήκαν σε ένα παρόμοιο -θα μπορούσαμε να το αποκαλέσουμε αντισταλινικό- ρεύμα που συζητούσε τις μελλοντικές οικονομικές και πολιτικές εξελίξεις.

Victor Danilov

[Βλέπε και το β’μέρος του παρόντος άρθρου, στο Σπάρτακο αρ.30]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Πρωτοδημοσιεύθηκε στο ριζοσπαστικό ακαδημαϊκό περιοδικό της Σιβηρίας: Echo, Νο 9-10, 1989.

2. L. D. Trotsky, «Η Νέα Πορεία» (Γράμμα στο Συνέδριο του κόμματος) Molodai Kommounist (Νέος Κομμουνιστής), Νο 8, 1989.

3. L. D. Trotsky, «Η Σταλινική Σχολή Παραποίησης» (Διορθώσεις και Προσθήκες στη Λογοτεχνία των Επιθέτων), Voprosy Istorii (Ιστορικά Ζητήματα), Νο 7-9, 1989.

4. Stephen Cohen, Bukharin, Progress, Μόσχα 1988.

5. L. D. Trotsky, Απαντα (Σοβιετική Εκδοση 1926), Τόμος XVII, σελ. 543-544.

6. Παρεμπιπτόντως οι ιδέες του Τρότσκι για τη στρατιωτικοποίηση της εργασίας βγήκαν μέσα από την αναζήτησή του τρόπων αύξησης της παραγωγικότητας σε συνθήκες απουσίας υλικών κινήτρων, και η Κ.Ε. διέταξε την εφαρμογή του σχεδίου εφόσον απέρριψαν την πρότασή του να αντικατασταθεί ο παραγωγικός καθορισμός με φόρο σε είδος.

7. Ogonyok, Νο 24, 1989, σελ. 10-11.

Σπάρτακος 30, Ιούνιος – Αύγουστος 1991

ΜΑΘΑΙΝΟΝΤΑΣ ΓΙΑ ΤΟΝ ΤΡΟΤΣΚΙ (2)

Στο προηγούμενο τεύχος παρουσιάσαμε τον Victor Danilov προσφέροντας σε μετάφραση το πρώτο μέρος του άρθρου του: «Αρχίζουμε να μαθαίνουμε για τον Τρότσκι».(1) Στη μελέτη του ο Danilov δεν χρησιμοποιεί μόνο τα αποσπάσματα από το έργο του Broue, Τρότσκι, που δημοσιεύτηκαν στη Σοβιετική Ενωση στο περιοδικό Echo το 1989 αλλά και ένα ντοκουμέντο που ανακάλυψε ο ίδιος. Ενα ντοκουμέντο που δίνει απάντηση στο ερώτημα γιατί ο Τρότσκι αρνήθηκε τη θέση αντιπροέδρου της σοβιετικής κυβέρνησης δίπλα στον Λένιν -μια άρνηση που είχε τεράστιες επιπτώσεις.

Victor DANILOV

Τα κεφάλαια του βιβλίου του Broue που δημοσιεύτηκαν στο Echo ασχολούνται κυρίως με τα χρόνια 1922-24 και το πιο σημαντικό στάδιο της εσωκομματικής πάλης, στο επίκεντρο της οποίας βρισκόταν ο Τρότσκι, και στην οποία γρήγορα υπέστη μια ήττα από την οποία ποτέ δεν συνήλθε… Ας δούμε μόνο δύο ιδιαίτερα αινιγματικά επεισόδια στην τοτινή συμπεριφορά του Τρότσκι. Αινιγματικά γιατί τα ντοκουμέντα που είχαμε μέχρι σήμερα δεν προσέφεραν καμιά πειστική εξήγηση.

Το πρώτο επεισόδιο έχει να κάνει με την άρνησή του να δεχτεί την πρόταση του Λένιν να αναλάβει τη θέση του αντιπροέδρου του Σοβιέτ των Λαϊκών Επιτρόπων (δηλαδή της κυβέρνησης – της Sovnarkom), ένα αξίωμα που θα τον καθιστούσε στην ουσία διάδοχο του Λένιν. Το δεύτερο επεισόδιο, ακόμη πιο δύσκολο να εξηγηθεί, είναι γιατί αγνόησε την εντολή του Λένιν, την προσωπική του παράκληση μάλιστα, να μιλήσει στην προσεχή ολομέλεια της Κεντρικής Επιτροπής υπέρ της κοινής τους θέσης πάνω στο «Γεωργιανό ζήτημα». Ο Λένιν απέδιδε μεγάλη σημασία στο ζήτημα αυτό, και στην πάλη του κατά του Στάλιν κι αυτών στην κυβέρνηση που ήταν αναμειγμένοι στα γεγονότα στη Γεωργία, ήταν διατεθειμένος να «θέσει το θέμα στο συνέδριο του κόμματος, μιας και οποιεσδήποτε άλλες υπεκφυγές είναι απόλυτα ανεπίτρεπτες».(2)

Μήτε στα διαθέσιμα ντοκουμέντα που κυκλοφόρησαν για τα χρόνια 1922-1923 μήτε στα τελευταία έργα του, ο Τρότσκι δεν έδωσε καμιά ικανοποιητική απάντηση σ’ αυτά τα ερωτήματα. Ωστόσο, ένα ντοκουμέντο φωτίζει τα κίνητρα γι’ αυτή του τη συμπεριφορά και τη θέση στην οποία βρέθηκε τότε. Η φύση και η προέλευση αυτού του ντοκουμέντου είναι παράξενη, και απ’ ό,τι γνωρίζουμε, περιέχει τη μοναδική καταγραφή των λεγόμενων του Τρότσκι για θέματα που γενικά προτιμούσε να σιωπήσει. Πρόκειται για μια σύνοψη του κλεισίματός του στην κοινή συνάντησση της Κεντρικής και της Εξελεγκτικής Επιτροπής, που έγινε στις 25-27 Οκτώβρη 1923, μαζί με «αντιπροσώπους δέκα προλεταριακών κομματικών οργανώσεων».(3) Οπως σωστά επισημαίνει ο Broue, το συνέδριο αυτό ήταν η απάντηση της «τρόικας» (Σ.Μ. -των Στάλιν, Κάμενεφ, Ζηνόβιεφ) στο γράμμα του Τρότσκι στην Κεντρική Επιτροπή της 8 Οκτώβρη 1923, όπως και στη δήλωση της αντιπολίτευσης, το «Γράμμα των 46», που κατέθεσαν τον ίδιο χρόνο.

Εως τώρα οι μελετητές δεν μπορούσαν να βρουν κανένα στοιχείο, είτε από τα ντοκουμέντα στο αρχείο του Τρότσκι είτε από σχόλια σε δημοσιογραφικά και αυτοβιογραφικά γραφτά του, του τι ακριβώς συνέβη στα ανώτατα κλιμάκια της κομματικής ηγεσίας εκείνες τις μέρες. Ετσι δεν προξενεί έκπληξη ο ισχυρισμός του Broue ότι ο Τρότσκι δεν έλαβε καν μέρος στο συνέδριο «εξαιτίας ενός κρυολογήματος και υψηλού πυρετού.» Στην πραγματικότητα παραβρέθηκε σε κάθε μια από τις τρεις συνεδριάσεις του, όπως μαρτυρούν τα υπογεγραμμένα δελτία προσέλευσης και τα επίσημα πρακτικά των συνεδριάσεων, που καταγράφουν την παρουσία του, τις ομιλίες του και πως ψήφισε (ο ίδιος είχε απαιτήσει η ψηφοφορία να είναι ονομαστική). Στις 25 Οκτώβρη ο Τρότσκι έλαβε το λόγο (από 7.10 μ.μ. έως 7.55 μ.μ.) αμέσως μετά την εισήγηση του Στάλιν (από 6.35 μ.μ. έως 7.10 μ.μ.). Στις 26 Οκτώβρη, εφόσον είχαν λήξει οι τοποθετήσεις, οι δύο κυριότεροι αντίπαλοι έκλεισαν τη συζήτηση (ο Τρότσκι από τις 10.33 μ.μ. έως τις 11.25 μ.μ. και ο Στάλιν από τις 11.25 μ.μ. έως τις 12.10 μ.μ.). Είναι προφανές ότι ο Τρότσκι κατέθεσε εκείνη την ημέρα μια προσωπική δήλωση. Τέλος, στις 27 Οκτώβρη, έλαβε το λόγο για να μιλήσει για την κατάσταση στη Βουλγαρία και τη Γερμανία και για το «τελευταίο ιατρικό δελτίο πάνω στην υγεία του Vladimir Ilich.» Στη συνέχεια έλαβε μέρος στην ψηφοφορία πάνω στην τελική απόφαση. Τα πρακτικά των ψηφοφοριών σημειώνουν: «34. L. D. Trotsky – αποχή».

Τι άλλο μπορούσε να κάνει: η κοινή συνεδρίαση της Κεντρικής και της Εξελεγκτικής Επιτροπής είχε ως «πρώτο (και μοναδικό) θέμα στην ημερήσια διάταξη» το ζήτημα «της θέσης του σ. Τρότσκι μέσα στο κόμμα, όσον αφορά τις επιστολές του». Η απόφαση που τελικά υιοθετήθηκε στη μεγάλη αυτή συνάντηση εμπεριείχε τους εξής υπότιτλους: «(Α) Για τις δηλώσεις του σ. Τρότσκι και των 46 συντρόφων» (Preobrazhensky, Osinsky, Sapronov κ.ά.) και «(Β). Για την εσωκομματική δημοκρατία.» Το πλήρες κείμενο της απόφασης δεν έχει δημοσιευθεί μέχρι σήμερα.

Ωστόσο, ανάμεσα στα υλικά που έχουν περισωθεί από αυτό το συνέδριο υπάρχει μια περίληψη της ομιλίας του. Αυτή η περίληψη γράφτηκε από τον βοηθό του Στάλιν B. Bazhanov, ο οποίος κράτησε απλές (όχι στενογραφικές) σημειώσεις των τελικών ομιλιών του Στάλιν και του Τρότσκι. Οι σημειώσεις αυτές ήταν να δημοσιευτούν ως ντοκουμέντο με τον τίτλο «Περίληψη του κοινού Ολομελειακού Συνεδρίου της Κεντρικής Επιτροπής και της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής, που έγινε στις 26 Οκτώβρη μαζί με αντιπροσώπους δέκα Προλεταριακών Κομματικών Οργανώσεων.»

Ας ελπίσουμε ότι δεν θα χρειαστεί να περιμένουμε πολύ για να δούμε μια πιο εμβριθή και ολοκληρωμένη έκδοση της περίληψης, με πλήρεις επεξηγηματικές σημειώσεις. Εν τω μεταξύ εμείς θα παραθέσουμε μόνο αυτά τα κομμάτια που βοηθούν να εξηγήσουν τη συμπεριφορά του Τρότσκι, ιδιαίτερα ως προς τα δύο ανεξήγητα επεισόδια που ήδη αναφέραμε, και τη δική του εκτίμηση της θέσης του στα χρόνια 1922-23:

«Οταν στο τέλος του χρόνου η πραγματικότητα της κατάστασης σ’ αυτή τη χώρα επιβεβαίωνε την ορθότητα των απόψεών μου πάνω στα βασικά δεδομένα της οικονομίας της χώρας μας, ξαναέθεσα αυτά τα ζητήματα για άλλη μια φορά. Είναι ολότελα ψέμα να λέγεται ότι δεν τα έθεσα στο Πολιτικό Γραφείο. Ακριβώς αυτό έκανα, και εδώ βλέπουμε τα αποτελέσματα… Επειδή υπάρχει ένα άλλο Πολιτικό Γραφείο μέσα στο Πολιτικό Γραφείο και μια άλλη Κεντρική Επιτροπή μέσα στην Κεντρική Επιτροπή, αποκλείστηκα από κάθε σοβαρή συζήτηση των ζητημάτων… και αδυνατούσα να ζητήσω σχετικές πληροφορίες από άλλα μέλη της Κεντρικής Επιτροπής. Αυτό που έκανα λοιπόν ήταν ο μόνος τρόπος που απέμενε [δηλαδή η επιστολή στα μέλη της Κ.Ε.-V.D.].

Ο σ. Zinoviev έχει πει ότι αρνήθηκα να διαπραγματευτώ την πρότασή του, που μου έκανε μέσω του σ. Serebryakov. Εγώ απήντησα στο Serebryakov: «Θάχουμε ένα είδος «Pyatorka»,(4) λοιπόν, προσθέτοντας τον Τρότσκι και τον Μπουχάριν στην ήδη υπάρχουσα «τρόικα»; Ηδη έχουμε ένα Πολιτικό Γραφείο μέσα στην Κ.Ε. Αν ο Zinoviev θέλει να αποκαταστήσει κανονικές σχέσεις, τότε τόσο η «τρόικα» όσο και η «Pyatorka» πρέπει να διαλυθούν.»

Ισως αναρωτηθείτε γιατί δεν έθεσε αυτό το πρόβλημα στην Εξελεγκτική Επιτροπή. Τα μέλη της Εξελεγκτικής Επιτροπής γνωρίζουν μερικές αλήθειες για την πάλη κατά των λεγόμενων «τροτσκιστών». «Τροτσκιστές» είναι αυτό που αποκαλούμε τώρα όλους αυτούς που δεν αντιτίθενται ενεργά στον Τρότσκι. Εγώ σίγουρα δεν έχω επίγνωση κανενός άλλου ορισμού του «τροτσκιστή». Ποτέ δεν δημοσίευσα διαφωνίες μέσα στην Κ.Ε. Ποτέ δεν τις ανέφερα σε άλλους συντρόφους του κόμματος, ούτε προσπάθησα να οργανώσω κόσμο σε ξεχωριστή ομάδα ή φράξια. Η πολιτική της γραμματείας της Κ.Ε., που θεωρεί «τροτσκιστή» όποιον δεν δυσπιστεί ανοιχτά με τον Τρότσκι επηρεάστηκε από τον σ. Kuibishev. Η πολιτική αυτή υποστηρίχθηκε από τον σ. Yaroslavsky. Και τώρα οι σ. Kuibishev και Yaroslavsky είναι επικεφαλείς της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής.

Σύντροφοι, θυμηθείτε τις κατευθυντήριες αρχές της Κεντρικής Εξελεγκτικής Επιτροπής. Η Επιτροπή πρέπει να είναι ένα ανεξάρτητο και ολότελα αμερόληπτο όργανο, που να διορθώνει τα λάθη και τις ανεπάρκειες στη δουλειά μας, και να ρυθμίζει τις υπερβολές που διαπράττουν τα κομματικά στελέχη.

Ισχυρίζομαι ότι την Εξελεγκτική Επιτροπή τη μετατρέψατε σε όπλο της γραμματείας της Κ.Ε. σ’ αυτή την κομματική διαπάλη, και ότι διαστρεβλώσατε τις ιδέες του Vladimir Ilich, που την ενέπνεαν.

Ας μιλήσουμε τώρα, σύντροφοι, για τον βοναπαρτισμό που μου αποδίδουν σε επιστολή τους μέλη του Πολιτικού Γραφείου… (ο σ. Kamenev: «Αυτή η λέξη δεν χρησιμοποιήθηκε στο γράμμα!») …Στο γράμμα αυτό από μέλη του Π.Γ., γράφεται (επί λέξει) πως επιδιώκω να επεκτείνω την «απεριόριστη εξουσία μου στο στρατό σε απεριόριστη εξουσία πάνω στο Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο…» Ο καθένας εδώ γνωρίζει ότι όλοι οι στρατιωτικοί διορισμοί γίνονται από το Orgbureau και το Π.Γ. Δείτε τον διορισμό κορυφαίων στελεχών του στρατού. Η μόνη δυνατή εξήγηση αυτών των εναντίον μου καταγγελιών θα πρέπει να είναι η παραπλάνηση των επαρχιών! Δεν σας φαίνεται προφανές αυτό; …Εφόσον όλοι όσοι με τους οποίους θα μπορούσα να εργαστώ έχουν απολυθεί και αντικατασταθεί με άλλους που ενεργά εργάζονται εναντίον μου, η κατάστασή μου σήμερα είναι αυτή της ολοκληρωτικής απομόνωσης. Και αυτό είναι που αποκαλείται «απεριόριστες στρατιωτικές εξουσίες!»

Τώρα, όσον αφορά το Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο. Δεν αρνήθηκα να δουλέψω για το Ανώτατο Οικονομικό Συμβούλιο. Θα μπορούσα να δούλευα με το Συμβούλιο εξίσου καλά όσο πολλοί άλλοι σύντροφοι. Και όταν ο σ. Bucharin μου μίλησε για τη δουλειά μου για το Συμβούλιο, δεν του είπα ότι ήμουν αντίθετος στην ιδέα, αλλά απλώς ότι το να το συνδυάζω αυτό με τη δουλειά στο στρατό ήταν αδύνατο.

Θάθελα τώρα να σας πω σύντροφοι, για τη συνομιλια μου με τον Vladimir Ilich για το θέμα της αντιπροεδρίας του Sovnarkom και για διάφορα άλλα ζητήματα. Είναι γεγονός, σύντροφοι, ότι υπάρχει μια προσωπική πτυχή της δουλειάς μου, που αν και δεν παίζει κανένα ρόλο στην προσωπική μου ζωή και την καθημερινή μου ύπαρξη, έχει εντούτοις μεγάλη πολιτική σημασία. Είναι η εβραϊκή καταγωγή μου. Θυμάμαι καθαρά τον Vladimir Ilich ξαπλωμένο στο πάτωμα του Smolny στις 25 Οκτώβρη [1917 – η ημέρα της επανάστασης], λέγοντάς μου: «Πρέπει να σε ορίσουμε Λαϊκό Επίτροπο Εσωτερικών, σύντροφε Τρότσκι. Θα τσακίσεις την μπουρζουαζία και την αριστοκρατία!» Και εγώ αρνήθηκα. Απάντησα ότι είχα τη γνώμη ότι δεν είχε αξία να παίξουμε το παιχνίδι των εχθρών μας. «Θάταν πολύ προτιμότερο», είπα, «αν δεν υπήρχε ούτε ένας εβραίος στην πρώτη σοβιετική επαναστατική κυβέρνηση». «Αηδίες και βλακείες», ήταν η απάντηση του Vladimir Ilich. «Oλα αυτά είναι ανοησίες!». Ωστόσο, τα λόγια μου είχαν την επίδρασή τους, διότι δεν ορίστηκα Επίτροπος Εσωτερικών αλλά εξωτερικής πολιτικής -αν και για νάμαι ειλικρινής, ήμουν εξίσου απρόθυμος να αναλάβω αυτό το πόστο.

Οταν χρειάστηκε να οργανώσουμε τις ένοπλες δυνάμεις μας, εγώ ήμουν αυτός που επιλέχτηκε. Ομως μπορώ να πω ότι ήμουν ακόμη πιο αντίθετος στο να αναλάβω το αξίωμα του Λαϊκού Επιτρόπου Πολέμου. Και μπορώ να πω με πλήρη πεποίθηση, σύντροφοι, ύστερα από όλη τη δουλειά που έκανα σ’ αυτό το πεδίο, πως είχα δίκιο… Θυμηθείτε πως σε κρίσιμες στιγμές των στρατιωτικών επιχειρήσεων Yudenich, Kolchak και Wrangel, οι εχθροί μας μπόρεσαν να εκμεταλλευτούν το γεγονός πως ο Κόκκινος Στρατός είχε επικεφαλή έναν εβραίο. Αυτό μας έβαλε σε πολύ μεγάλους μπελάδες. Επαναλαμβάνω ξανά, σύντροφοι, το ζήτημα αυτό δεν έπαιξε κανένα απολύτως ρόλο στην προσωπική μου ζωή. Πολιτικά, όμως, υπήρξε πάρα πολύ σημαντικό. Και ποτέ δεν τόχω ξεχάσει. Ο Vladimir Ilich το θεωρούσε απλώς μια προσωπική παραξενιά μου, και συχνά αναφερόταν σ’ αυτό σαν τέτοιο σε συζητήσεις μαζί μου ή με άλλους συντρόφους. Οταν ο Vladimir Ilich πρότεινε να αναλάβω τη θέση του μοναδικού αντιπροέδρου, απέρριψα εμφατικά την πρότασή του γιατί, όπως και πριν, δεν θάπρεπε να δώσουμε την ευκαιρία στους εχθρούς μας να λένε ότι η χώρα μας κυβερνιόταν από έναν εβραίο. Νομίζω ότι ο Vladimir Ilich συμφωνούσε μαζί μου. Αν και επανέλαβε το «αηδίες και βλακείες», ένιωσα ότι τούτη τη φορά το έλεγε με λιγότερη πεποίθηση, και πως κατά βάθος συμφωνούσε μαζί μου.

Ας γυρίσουμε τώρα στην κατάσταση στο κόμμα… Δεν έχω πατέντα στη δημοκρατία. Ομως η κατάσταση που βρήκα επιστρέφοντας από τη δίμηνη άδειά μου με υποχρέωσε να εξετάσω το θέμα με κάποια λεπτομέρεια. Τα ίδια τα γεγονότα υποχρεώνουν κάποιον να μιλήσει ανοιχτά…

Η κατάσταση πρέπει να λυθεί. Είτε περισσότερη κομματική δημοκρατία (δεν θα πω, όπως ο σ. Bukharin, ότι χρειάζεται μια «απότομη στροφή του τιμονιού», αλλά μια στροφή, εν πάση περιπτώσει). Είτε θα υποθέσουμε ότι όλα είναι ωραία όπως είναι. Λένε ότι τα κατασκευάζω όλα αυτά για να σχηματίσω μια νέα πολιτική φράξια. Πότε; Και για ποιο λόγο; Πού; Μήπως στο στρατό; Τραβήξτε αυτή την κατηγορία ως τη λογική της συνέπεια, σύντροφοι, και αποκαλέστε το βοναπαρτισμό!

Σύντροφοι, θα μιλήσω απλά. Υπάρχουν αυτοί στο Πολιτικό μας Γραφείο που θέλουν να το τραβήξουν στη λογική του κατάληξη. Με το να διευρύνουν ασυμφιλίωτα τις διαφωνίες μας, θέλουν να μεταφέρουν το θέμα στην κομματική βάση και να κάνουν αδύνατο να ξανασυνεργαστούμε ποτέ στο μέλλον.

…Προσπαθήστε να καταλάβετε τη θέση μου. Εργαζόμουν σε σχεδόν αφόρητες συνθήκες. Δεν μπορούσα να μιλήσω ανοιχτά ενάντια σ’ αυτούς που είχαν δημιουργήσει την εντύπωση ότι καταπολεμούσα τις παραδόσεις του Vladimir Ilich. Σύντροφοι, βρισκόμουν σε μια εξαιρετικά δύσκολη, μια πραγματικά τραγική θέση. Καθώς το δίχτυ αυτό με έσφιγγε όλο και πιο σφιχτά, δεν μπορούσα να εξηγηθώ, δεν μπορούσα να πω σε κανέναν την αλήθεια ή να αντεπιτεθώ. Επρεπε να ξεφύγω από το δίκτυ αυτό.

Τη στιγμή αυτή, ίσως την πιο κρίσιμη στην παγκόσμια ιστορία, όποιος με υποψιάζεται υποκινούμενο από προσωπικές φιλοδοξίες ή από την παράλογη επιθυμία να αναλάβω ολομόναχος αυτή την τεράστια ευθύνη, ορθά θα με θεωρούσε εντελώς ασυνείδητο παληάνθρωπο και πέρα για πέρα παράφρονα.

Σκεφτείτε, σύντροφοι, πριν υιοθετήσετε αυτή την απόφαση. Αν ακολουθήσετε αυτό το δρόμο, όπως φαίνεται να προτίθεστε, θα κάνετε ένα τεράστιο λάθος…»

Θα συγχωρηθούν αυτά τα κάπως μεγάλα αποσπάσματα αν προσφέρουν στους αναγνώστες την ευκαιρία να κρίνουν οι ίδιοι τη σημασία αυτής της αδημοσίευτης, μέχρι στιγμής, ομιλίας. Ετσι μιλούν οι άνθρωποι σε στιγμές πραγματικής τραγωδίας, όταν κρίνεται όχι μόνο η προσωπική τους μοίρα, αλλά και αυτή του σκοπού ολόκληρου στον οποίο αφοσίωσαν τη ζωή τους, στην περίπτωση αυτή, την υπόθεση του σοσιαλισμού και της επανάστασης.

Η Νadezhda Krupskaya, που έλαβε μέρος στο συνέδριο αυτό, έγραψε στο Ζinoviev για την «ασυγκράτητη γλώσσα» του, για τους «προσωπικούς καβγάδες και διαπληκτισμούς», και για μια ατμόσφαιρα στην οποία ήταν «ψυχολογικά αδύνατο για τον Τρότσκι να συνεχίσει να δουλεύει». Θεώρησε ιδιαίτερα εξωφρενική την «κατάχρηση του ονόματος του Vladimir Ilich»…(5) Σε μια τέτοια ατμόσφαιρα, ο τίμιος και συντροφικός τρόπος με τον οποίο ο Τρότσκι προσπάθησε να εξηγηθεί ηχεί αδέξιος.

Στην ομιλία του στις 26 Οκτώβρη, ο σ. Τρότσκι αποδείχνει πειστικά την απουσία φιλοδοξίας για προσωπική εξουσία που διέκρινε όλη του τη ζωή. Θεωρούσε την ίδια την ιδέα σαν «ασυνείδητο παληανθρωπισμό» και «πέρα για πέρα παράφρων». Ο Στάλιν είχε ανάγκη από τη διατήρηση του μύθου πως η κομματική πάλη στη δεκαετία του ’20 ήταν ένας αγώνας για την εξουσία μεταξύ όλων αυτών που είτε το θέλανε είτε όχι βρέθηκαν ανακατεμένοι. Με τη βοήθεια αυτού του μύθου μπόρεσε και να δυσφημίσει τους εχθρούς του και να δικαιολογήσει τη δική του διεκδίκηση της εξουσίας, ανάγοντας έτσι την ευγένεια στο επίπεδο της ατιμίας. Το ίδιο πράγμα επαναλήφθηκε το 1927-29, όταν ο Στάλιν βρήκε αντιμέτωπό του τον Bukharin, ο οποίος στερείτο εκ γενετής κάθε ματαιοδοξίας ή δίψας για εξουσία.

Ενα μέρος της τραγωδίας της μετα-λενινιστικής περιόδου (για νάμαστε πιο ακριβείς τα χρόνια μετά το 1922) είναι ότι καθώς ο Στάλιν άρπαζε την εξουσία (χρησιμοποιώντας όλον τον «παληανθρωπισμό» που απαιτούσε το εγχείρημα), βρήκε αντιμέτωπους επί το πλείστον άτομα που δεν είχαν καμιά ανάγκη ή «επιθυμία για προσωπική εξουσία, και αντιμετώπιζαν τέτοιες φιλοδοξίες με περιφρόνηση. Αυτό επέτρεψε στον Στάλιν να αρπάξει τους κυριότερους μοχλούς διακυβέρνησης. Οι αντίπαλοί του τότε ανακάλυψαν, «έκπληκτοι», ότι βρίσκονταν «περικυκλωμένοι» και πως ο «κλοιός είχε σφίξει πιο πολύ», έτσι που να «μην μπορούν να εξηγηθούν», ακόμη λιγότερο να «αντεπιτεθούν». Τα γράμματα και οι ομιλίες του Τρότσκι τον Οκτώβρη του 1923 ήταν μια καθυστερημένη προσπάθεια να «ξεφύγει από το δίχτυ». Η πρόταση του Λένιν το Γενάρη του 1923 να αντικατασταθεί ο Στάλιν ως Γενικός Γραμματέας του κόμματος ήταν εξίσου καθυστερημένη, γιατί δεν υπήρχε πια κανείς να φέρει σε πέρας την πρότασή του. Οι προσπάθειες του Τρότσκι να αποσυρθεί από την πάλη το Μάρτη 1923, όσο ανθρώπινα κατανοητή κι αν ήταν, οδήγησε στην ήττα του και τον τελικό του θάνατο. Η πάλη κατά της προσωπικής εξουσίας πρέπει νάναι και πάλη για την εξουσία (όχι όμως, προσωπική εξουσία). Επρόκειτο για σφάλμα; Οφειλόταν σε εξάντληση; Εν πάση περιπτώσει, το 1923, χάθηκε η ευκαιρία να ηττηθεί η άνοδος του σταλινισμού και της γραφειοκρατικής διχτατορίας με την υποστήριξη του Λένιν, και ο Τρότσκι φέρει ιστορική ευθύνη γι’ αυτό.