«ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ»
Η ΝΕΑ ΜΑΓΙΚΗ ΛΕΞΗ ΣΤΗΝ ΕΣΣΔ
Τα πέντε χρόνια της περεστρόικα είναι πια παρελθόν. Το όνομα μπορεί να μείνει, όμως εκείνο το ελπιδοφόρο ξέσπασμα της σοβιετικής κοινωνίας δύσκολα θα το ξαναδούμε. Μπορούμε να περιμένουμε σοβαρές ταξικές συγκρούσεις, πολύ πιο ξεκάθαρες από την ακαθόριστη εξέγερση της σοβιετικής κοινωνίας τα τελευταία χρόνια κατά της σταλινικής κυριαρχίας.
Δημ. ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΥ
Πέντε χρόνια πέρασαν από τότε που άρχισε η περεστρόικα. Μπορούμε να κάνουμε μερικές παρατηρήσεις. Ισως πιο ήρεμα μια και ο καπιταλιστικός κόσμος είναι απασχολημένος στον Κόλπο και έχει αφήσει σε δεύτερη θέση την ΕΣΣΔ.
Η πρώτη είναι ότι τα ξένα κεφάλαια δεν ήρθαν. Πολύ λίγα και διστακτικά. Σταγόνα στον ωκεανό της σοβιετικής οικονομίας οι περίπου 1.000 επιχειρήσεις.
Μια δεύτερη είναι ότι η ελεύθερη αγορά δουλεύει, αλλά αργά. Θέλει αρκετά χρόνια για να εργαστεί πλήρως στο μέρος εκείνο της παλαιάς γραφειοκρατίας που ευχαρίστως απαγγέλλει τα καινούρια λόγια της περεστρόικα, προσπαθεί να επωφεληθεί και να διατηρήσει τα προνόμιά της.
Ακόμα μία είναι η απελευθέρωση του εξωτερικού εμπορίου από το κυβερνητικό κέντρο. Τα απέραντα σύνορα της χώρας είναι για την ώρα ανοιχτά και πολλά μπαίνουν και βγαίνουν δίνοντας ανάσα στη σοβιετική οικονομία, γεμίζοντας τα κενά, αλλά δημιουργώντας και νέα προβλήματα. Υπερτιμολογήσεις υποτιμολογήσεις, κίνηση συναλλάγματος εκτός μηχανισμού, παραοικονομία, λαθρεμπόριο και πολλά παρεπόμενα.
Μια τελευταία ακόμα που αναφέρεται στις σχέσεις μεταξύ εργοστασίων και μονάδων παραγωγής τροφίμων. Μια απ’ ευθείας σύνδεση που εξασφαλίζει το φαγητό στην επιχείρηση για τους εργαζόμενους. Τα άδεια ράφια εξακολουθουν να υπάρχουν και ίσως δεν θα γεμίσουν ποτέ. Ο μηχανισμός του εμπορίου και της κρατικής διανομής ήταν από τους πιο διεφθαρμένους. Με τι θα αντικατασταθεί δεν έχει ακόμα καθοριστεί. Για την ώρα η παρααγορά προσπαθεί να γεμίσει το κενό.
Αλλά ας μιλήσουμε λιγάκι πιο αναλυτικά.
Μετά τους πρώτους ενθουσιασμούς ότι με την περεστρόικα ανοίγει μια απέραντη αγορά 288 εκατομμυρίων ανθρώπων, ο δυτικός καπιταλισμός δείχνει τώρα την απογοήτευσή του. Η σοβιετική κυβέρνηση δεν άνοιξε όλες τις πόρτες, όπως περίμεναν. Και τώρα άλλη μια φορά αντικρύζουν τη γραφειοκρατία, τη στενή υποδομή, το εξωτερικό χρέος των 50 δις δολαρίων και την αναζήτηση άλλων πιστώσεων από τους σοβιετικούς (Ελλάδα 17 δις). Ξανασκέφτονται όλα τα ελαττώματα της απέραντης χώρας, που δεν μπορούσαν βέβαια να αλλάξουν μαγικά μέσα σε λίγα χρόνια.
Αλλά η μεγαλύτερη απογοήτευση ήρθε από την αντίσταση της ίδιας της σοβιετικής κοινωνίας. Παρ’ όλες τις πρώτες ενδείξεις ευνοϊκής υποδοχής των μεγάλων διαφημίσεων Κόκα-Κόλα, Χάμπουργκερς, Ντόναλτς, Μάλμπορο, Τζινς, ό,τι συνθέτει την προθήκη της καπιταλιστικής ιδεολογίας, ιδιαίτερα της αμερικάνικης, η κατανάλωση δεν προχώρησε σε βάθος. Εμεινε επιφανειακή και μικρή σε μέγεθος. Το εμπόριο των πρώτων ημερών της περεστρόικα ήταν περισσότερο επιφανειακό παρά πραγματικό. Ενα μεγάλο παράδειγμα αποτελεί το ζήτημα των υπολογιστών. Εκείνες τις μέρες συζητάγανε για προμήθεια 40.000 υπολογιστών (κομπιούτερ) που θα προμήθευαν στα σοβιετικά σχολεία. Επίσης για όλο το ηλεκτρονικό σύστημα της ΑΕΡΟΦΛΟΤ, της κρατικής αεροπορικής εταιρίας, που είναι και η μεγαλύτερη του κόσμου. Διακινεί περίπου 110 εκατομμύρια επιβάτες το χρόνο. Ολα αυτά τα μεγάλα σχέδια απεδείχθησαν όνειρα.
Η σοβιετική οικονομία δεν ήταν τόσο πλούσια ώστε να αγοράσει οποιαδήποτε καταναλωτική υπερβολή της πρόσφεραν οι δυτικοί καπιταλιστές. Αλλά και τα καπιταλιστικά κράτη δεν μπορούσαν να εγγυηθούν τέτοια συμβόλαια μαμούθ. Κατ’ αυτόν τον τρόπο, ίσως, να σώζεται η σοβιετική οικονομία από πολύ σκουπιδαριό καταναλωτικών επενδύσεων, σαν αυτό που έχουν φορτωθεί οι διάφορες επιχειρήσεις της Δύσης. Αυτός ο φόρτος άχρηστων επενδύσεων που γονάτισε τις χώρες του τρίτου κόσμου οι οποίες στήριξαν τη συγκρότηση της οικονομίας τους στους δανεισμούς των καπιταλιστικών κρατών, που βέβαια έθεταν τους δικούς τους όρους για μια τέτοια δανειοδότηση. Υστερα από τόσα χρόνια τέτοιου είδους δανεισμού, πιστώσεων και επενδύσεων αντικρύζουμε τις καταστροφικές συνέπειες. Ενα τέτοιο μέλλον καπιταλιστικών χρηματοδοτήσεων μαζικής τοποθέτησης φαίνεται ότι το απέφυγε η Σοβιετική Ενωση.
Οι συζητήσεις για νέα συμβόλαια είναι τώρα πιο προσεκτικές αλλά και στην πραγματική διάσταση των αναγκών. Σαν παράδειγμα αναφέρουμε ότι από τις 41 γαλλο-σοβιετικές κοινοπραξίες οι οποίες σχηματίστηκαν τα περασμένα τρία χρόνια οι περισσότερες μένουν ακόμα στα χαρτιά. Επανεξετάζονται και εν πάση περιπτώσει δεν έχει αρχίσει η πραγματοποίησή τους. Η γερμανική Μάνεσμαν με τα τεράστια προγράμματα προμηθείας σωληναγωγών δεν έκανε σχεδόν τίποτε ακόμα. Ομως θα πρέπει να σημειώσουμε ότι οι γερμανικές επιχειρήσεις παραμένουν οι πιο δραστήριες ακόμα. Εχουν αποκτήσει μεγάλη πείρα από τις συνεργασίες τους με τους σοβιετικούς, πολύ πριν ακόμα από την περεστρόικα, για να μην πούμε απο τα πρώτα μετεπαναστατικά χρόνια του 1920. Γνωρίζουν καλά τις δυσκολίες του απέραντου χώρου, της ελλειπούς υποδομής, των διαφορετικών λαών, κλιμάτων και γενικά συνθηκών που επικρατούν στην αχανή Σοβιετική Ενωση.
Παρ’ όλα αυτά οι εξαγωγές των κυριοτέρων καπιταλιστικών κρατών προς την ΕΣΣΔ έχουν αυξηθεί. Δίνουμε παρακάτω έναν σχετικό πίνακα.
| ‘Ετος | Χώρα | δις $ |
| 1987 | Αγγλία | 0,8 |
| Γαλλία | 1,7 | |
| Ιταλία | 2,2 | |
| Ιαπωνία | 2,6 | |
| ΗΠΑ | 1,5 | |
| Δ.Γερμανία | 4,4 | |
| 1988 | Αγγλία | 0,9 |
| Γαλλία | 1,95 | |
| Ιταλία | 2,15 | |
| Ιαπωνία | 3,15 | |
| ΗΠΑ | 2,8 | |
| Δ.Γερμανία | 5,4 | |
| 1989 | Αγγλία | 1,2 |
| Γαλλία | 1,7 | |
| Ιταλία | 2,6 | |
| Ιαπωνία | 3,1 | |
| ΗΠΑ | 4,3 | |
| Δ.Γερμανία | 6,2 | |
| 1990 | Αγγλία | 1,2 |
| Γαλλία | 1,4 | |
| Ιταλία | 2,7 | |
| Ιαπωνία | 2,5 | |
| ΗΠΑ | 3,7 | |
| Δ.Γερμανία | 6,8 | |
| Πηγή: Διεθνές Νομισματικό Ταμείο (αφορά τους πρώτους δέκα μήνες του έτους -Financial Times 6.2.1991-) | ||
Αυτές οι εξαγωγές προς την ΕΣΣΔ δεν θα είχαν κάποια λογική αν λάβει κανείς υπόψη του τους επίσημους αριθμούς των στατιστικών. Οι στατιστικές, τις οποίες δέχονται και οι Δυτικοί, αναφέρουν ότι το 1990 το εθνικό εισόδημα της ΕΣΣΔ μειώθηκε κατά 4%. Κανονικά λοιπόν είχαμε μια συρρίκνωση της οικονομίας και θα έπρεπε να έχουν μειωθεί οι εισαγωγές προϊόντων από τις καπιταλιστικές χώρες. Ομως, κατά τη γνώμη μας, συμβαίνει κάτι άλλο. .π {Μπορεί να έχει πέσει το εθνικό εισόδημα κατά 4%, όμως έχει αυξηθεί πάρα πολύ η παραοικονομία. Οι πάντες ομολογούν ότι οι καινούργιες οικονομικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται στο μικροεμπόριο, τη βιοτεχνία, τους συνεταιρισμούς, τις υπηρεσίες συνεχώς αυξάνουν. Αλλά ακριβώς όλες αυτές είναι άγραφες. Καμιά στατιστική ακόμα δεν συλλαμβάνει αυτή την παραγωγή, αυτή τη δραστηριότητα. Σε όλη τη Σοβιετική Ενωση έχουμε μια τέτοια δραστηριότητα η οποία οπωσδήποτε υπερβαίνει το 4% της επίσημης πτώσης του εισοδήματος. Αν ήταν δυνατόν να μετρηθούν θα έδειχναν ίσως ότι το γενικό εθνικό εισόδημα ανέβηκε. Οχι όμως και το εισόδημα του κάθε Σοβιετικού πολίτη. Αντίθετα.
Με τις νέες αυτές συνθήκες, την ελευθερία της αγοράς και κατανάλωσης, επωφελούνται ορισμένα καινούρια στρώματα. Μια καινούρια ομάδα που κατέχει και ενεργεί αυτές τις δραστηριότητες. Αλλά τώρα έχει και το δικαίωμα να απολαμβάνει ανοιχτά, ελεύθερα, νόμιμα τον πλούτο της. Επίδειξη, διασκέδαση, αυτοκίνητα, γενικά πολυτελής ζωή ενώπιον όλης της κοινωνίας. Προηγούμενα, στο καθεστώς του Μπρέζνιεφ υπήρχαν βέβαια προνομιούχα στρώματα του κόμματος, του στρατού, της γραφειοκρατίας που κέρδιζαν και κατανάλωναν πολύ περισσότερα από τους απλούς Σοβιετικούς πολίτες. Ομως τις περισσότερες φορές σε έναν δικό τους κλειστό κόσμο, χωρίς επίδειξη για να μην προκαλούν. Με τα δικά τους μαγαζιά, καντίνες, κέντρα διασκεδάσεως, συνεταιρισμούς, καταστήματα, ταξίδια και οτιδήποτε άλλα προνόμια, μέχρι ιδιαίτερες κλινικές. Τώρα όποιος έχει λεφτά μπορεί να τα δείξει.
Από την άλλη μεριά όμως, η άνοδος των τιμών των προϊόντων της ελεύθερης αγοράς, βασανίζει το φτωχό εργαζόμενο, τον συνταξιούχο, τον αδύναμο. Τα ράφια των επίσημων καταστημάτων έχουν αδειάσει. Η προμήθεια από την ελεύθερη αγορά γίνεται πιο δαπανηρή. Προϊόντα υπάρχουν αλλά πιο ακριβά. Τα εισοδήματα των φτωχών παραμένουν χαμηλά. Αυτών το επίπεδο πέφτει. Ετσι με δυο λόγια μπορεί να αυξηθεί, αυτά τα επόμενα χρόνια το εθνικό εισόδημα, ο πλούτος της χώρας γενικά, αλλά και η ανισότητα στα εισοδήματα, επομένως και στην καθημερινή ζωή, να μεγαλώνει.
Μιλήσαμε παραπάνω για τα άδεια ράφια των επίσημων καταστημάτων. Νομίζουμε πως ό,τι και να γίνει δεν θα ξαναγεμίσουν ποτέ. Αλλωστε ποτέ δεν γέμιζαν κανονικά. Πάντα υπήρχαν ελλείψεις. Το κύκλωμα εμπορίας, που στηριζόταν σ’αυτά τα καταστήματα, ήταν από τα μισητότερα και πιο αποτυχημένα του σταλινικού καθεστώτος. Μια κυριολεκτικά παρασιτική μερίδα της γραφειοκρατίας που έκλεβε ασύστολα. Ποτέ δεν εξυπηρετούσε τους πελάτες, ακόμα και όταν είχε είδη τους βασάνιζε σαδιστικά με ουρές, κακή υπηρεσία, κακή διανομή, περιφρονητική αιμοβορία για τον πελάτη. Θεωρούσαν εχθρό τον κανονικό πελάτη που έτρεχε να αγοράσει. Τους εμπόδιζε να τροφοδοτήσουν τη μαύρη αγορά, και έτσι να κερδίσουν περισσότερα. Διεφθαρμένο σύστημα, αποτυχημένο σε όλους τους τομείς διανομής. Από την άλλη μεριά καθυστερούσε την πληρωμή στις επιχειρήσεις που παρήγαγαν τα προϊόντα και παρέλυαν κάθε πρόβλεψη στις εισπράξεις. Ολο αυτό το σάπιο σύστημα δεν πρόκειται να αναβιώσει. Τα άδεια ράφια αυτού του είδους των καταστημάτων θα παραμείνουν άδεια μέχρι να διαλυθούν και να αντικατασταθούν από ένα άλλο σύστημα εμπορίας.
Τα δείγματα αυτού του καινούργιου συστήματος διανομής έχουν αρχίσει ήδη να λειτουργούν. Το πρώτο είναι οι απ’ ευθείας σχέσεις εργοστασίων, επιχειρήσεων με τις μονάδες παραγωγής τροφίμων και άμεσων καταναλωτικών αγαθών. Τα εργοστάσια προμηθεύονται κατ’ ευθείαν από την παραγωγή. Η τροφοδοσία των εργαζομένων στις μεγάλες επιχειρήσεις στηρίζεται σ’ αυτή την κατ’ ευθείαν σχέση. Σε πολλές περιοχές όπου υπάρχουν μεγάλες μονάδες παραγωγής, εργοστάσια, ορυχεία, επιχειρήσεις διάφορες, το κύριο φαγητό στηρίζεται στις δικές τους υπηρεσίες, καντίνες, εστιατόρια, συνεταιρισμούς. Χωρίς τον παλαιό ενδιάμεσο της «εμπορικής» γραφειοκρατίας.
Το δεύτερο είναι αυτή η ελεύθερη αγορά, η οποία προμηθεύει τους υπόλοιπους μεμονωμένους και τους εργαζόμενους σε μικρές επιχειρήσεις. Αλλά και τα συμπληρώματα για όλον τον κόσμο.
Ανακεφαλαιώνουμε λέγοντας ότι μπορεί να ανέβει το γενικό εθνικό εισόδημα, αλλά συγχρόνως να μεγαλώνει η άνιση κατανομή αυτού του εισοδήματος. Στη σημερινή ΕΣΣΔ δημιουργούνται προνομιούχα στρώματα, πέραν της γραφειοκρατίας, που μπορεί να μειώθηκε. Νέοι βιοτέχνες, έμποροι, γεωργοί, ασχολούμενοι με τις υπηρεσίες, καλλιτέχνες, κλπ. Από την άλλη μεριά αυξάνεται και μια μεγάλη κοινωνική ομάδα πολιτών που πέφτει κάτω από το όριο της φτώχειας. Συνταξιούχοι, μεγάλες οικογένειες, ανάπηροι, γέροι και πολλοί άλλοι πέφτουν στην εξαθλίωση. Αυτό είναι το κόστος δημιουργίας μιας αγοράς που λειτουργεί σαν προωθητικός κινητήρας, αλλά και σαν συνθλιπτήρας φτωχών και ανυπεράσπιστων ομάδων της κοινωνίας.
Η τελευταία αλλαγή του ρουβλιού σκόπευε στην εξυγίανση του νομίσματος και γενικότερα του προϋπολογισμού. Ομως δεν απέδωσε όσα περίμεναν. Η κυβέρνηση διέταξε να αλλαχτούν με καινούργια όλα τα μεγάλης αξίας νομίσματα 50 και 100 ρουβλίων την τελευταία εβδομάδα του Ιανουαρίου. Ο καθένας είχε το δικαίωμα να αλλάξει 100-200 ρούβλια, που αναλογούν σε μια σύνταξη. Πρόθεσή της ήταν να μην παρουσιαστούν περίπου 26 δις ρούβλια, δηλ. το 20% του συνόλου. Τα δύο μεγάλα νομίσματα αντιπροσώπευαν το 35% του συνόλου του κυκλοφορούντος νομίσματος που υπολογίζεται σε 130 δις ρούβλια. Σκοπός ήταν να περιοριστεί ο όγκος του κυκλοφορούντος χρήματος. Μεγάλες ποσότητες των 50 και 100 κυκλοφορούν ανεξέλεγκτα από την αυξανόμενη συνεχώς παραοικονομία. Ομως και οι Σοβιετικοί πολίτες κρατάνε στο σπίτι την οικονομία της «κάλτσας» για ώρα ανάγκης, δεδομένου ότι το τραπεζικό σύστημα, αργό και γραφειοκρατικό, δεν κινείται εύκολα και σύμφωνα με τις ανάγκες ταχύτητας της αγοράς. Ομως δεν επετεύχθη όλος ο στόχος. Μόνον 8 δις ρούβλια δεν παρουσιάστηκαν. Υπολογίζουν ότι τα 7 δις απ’ αυτά τα χαρτονομίσματα βρίσκονται στο εξωτερικό και θα πάνε χαμένα. Ελαφρύνουν έτσι την κυκλοφορία και τις πιέσεις για πληθωρισμό. (ΚΑΘ. 2.2.91). Οι Σοβιετικοί πολίτες που βρισκόντουσαν αυτές τις τρεις ημέρες που έγινε η αλλαγή, στο εξωτερικό, θα δυσκολευτούν να εξηγήσουν γιατί θα θέλουν να αλλάξουν τα ρούβλια τους. Οι περισσότεροι θα φοβηθούν να τα παρουσιάσουν. Ακόμα περισσότερο θα φοβηθούν αυτοί που ίσως μετακινούσαν πλαστά.
Ομως το πρόβλημα είναι ακόμα σοβαρότερο αφού ο νέος πρωθυπουργός Παβλώφ δήλωσε στις 12.2.91 ότι η αγορά ρουβλιών στη μαύρη αγορά χρησιμοποιήθηκε από τις ξένες τράπεζες. Σκοπός τους ήταν με αυτά τα φτηνά ρούβλια να αγοράσουν σοβιετικές επιχειρήσεις με λιγότερα έξοδα.
Το μέτρο της αλλαγής του χαρτονομίσματος πρέπει να το τοποθετήσουμε σε μια γενικότερη στροφή στην οικονομία, «ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗ» είναι η νέα λέξη που γίνεται σκοπός της οικονομικής πολιτικής. Ακαθόριστη κι αυτή όπως η «ΠΕΡΕΣΤΡΟΙΚΑ» και η «ΓΚΛΑΣΝΟΣΤ». Ακόμη όπως και η «ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΑΓΟΡΑ». Ορολογίες της καθημερινής ζωής εδώ και πέντε χρόνια. Ομως υπάρχουν μερικά ουσιαστικά σημάδια που πρέπει να αναφέρουμε. Επαναβεβαίωση της λειτουργίας των «εργατικών συμβουλίων» στις επιχειρήσεις, έλεγχος εισαγομένων τροφίμων δυτικής βοήθειας από την αστυνομία, την ΚGB, συγκεντροποίηση ενός μεγάλου μέρους του κερδηθέντος από επιχειρήσεις συναλλάγματος. Ολα τα μέτρα είναι προσεκτικά για να μην προκαλέσουν σε καμιά περίπτωση βίαιες αντιδράσεις από τους πολίτες.
Αλλη μια ένδειξη της «ΣΤΑΘΕΡΟΠΟΙΗΣΗΣ» είναι το διάταγμα της 14.12.1990. Επαναφέρει έναν έλεγχο στις επιχειρήσεις. Είχαν την υποχρέωση να υπογράψουν συμβόλαια για το 1991 με τα οποία θα καθόριζαν το τι θα παράγουν για το κράτος. Επανέρχεται μ’ αυτό τον τρόπο το κεντρικό σχέδιο και επιβεβαιώνεται η λειτουργία της κεντρικής επιτροπής σχεδίου, της γνωστής από παλιά ΓΚΟΣΠΛΑΝ. (Le Monde 23.12.90).
Οι σχέσεις των Δημοκρατιών με την κεντρική εξουσία περνάνε σε μια φάση προσεκτικού προσδιορισμού. Οι υψηλοί τόνοι και οι ζωηρές εκφράσεις, γίνονται πιο σπάνιες. Τώρα αρχίζουν να ξεκαθαρίζουν στο χαρτί οι σχέσεις ιδιοκτησίας μεταξύ ΕΣΣΔ και των Δημοκρατιών που την αποτελούν. Το ίδιο και με τους φόρους που αναλογούν στο Κράτος και τις Δημοκρατίες. Η συγκέντρωση αποφασιστικής εξουσίας από την κεντρική διοίκηση του Γκορμπατσόφ συγκεκριμενοποιείται. Οχι με μεγάλες δηλώσεις, αλλά με καθημερινά μέτρα.
Η οικονομία της αγοράς επεκτείνεται, αλλά όχι τόσο γρήγορα όσο πολλοί περίμεναν. Ομως και εδώ υπάρχουν πολλές παραμορφώσεις. Είχαμε άλλοτε αναφέρει την πρακτική συνεταιρισμών με πολύ υψηλές τιμές στην ελεύθερη αγορά που ξεσήκωσαν πολλές διαμαρτυρίες. Σε διάφορα σημεία δεν είναι μια πραγματική οικονομία της αγοράς. Επειδή πολλοί από τους παλιούς γραφειοκράτες, που βρίσκονται ακόμα στο μηχανισμό, δημιουργούν ιδιωτικές επιχειρήσεις οι ίδιοι ή με συγγενείς και φίλους και χρησιμοποιούν τη θέση τους για να τις προωθήσουν και να κερδίσουν. Οσο υπάρχουν ασάφειες και κενά επωφελούνται ασύστολα. ‘Εχουν ένα επίπεδο ζωής πολύ υψηλότερο από του μέσου πολίτη.
Ο φόβος της πείνας που ανήγγειλαν πολλοί στη Δύση δεν υπάρχει γι’ αυτό το χειμώνα. Είμαστε κιόλας στον Μάρτιο. Ομως στην ΕΣΣΔ συζητάνε για γρήγορη συγκρότηση της μεταφοράς και διανομής γιατί ο κίνδυνος θα υπάρξει τον επόμενο χρόνο.
Η μόδα των διαφόρων «οικονομολόγων» και «συμβούλων» που μπορούσαν να λεν ό,τι ήθελαν στο δυτικό Τύπο, μάλλον πέρασε. Οι κρουαζιέρες και τα ταξίδια των «ειδικών» οικονομολόγων, που τόσο αρέσουν στους δυτικούς γιατί περιγράφουν τα χάλια της σοβιετικής οικονομίας έγιναν πια σπάνιες. Αλλωστε κι αυτοί οι «ειδικοί» πουλούσαν πολλή κριτική αφού αυτή πουλιόταν. Οι αμοιβές για τέτοιες παρουσίες είναι ακριβές και κερδοφόρες.
Οι εξελίξεις στην οικονομία βρήκαν την έκφρασή τους στην πολιτική αλλαγή. Στην αρχή η παραίτηση Σεβαρντνάντζε και έπειτα η δυνατότητα υπερεξουσίας που έδωσε η σοβιετική Βουλή στον Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Αλλωστε δεν πρόκειται για το πρόσωπο του σημερινού ηγέτη, αλλά του θεσμού. Αύριο κάποιος άλλος μπορεί να εκπροσωπεί αυτούς τους θεσμούς και να είναι επικεφαλής της Σοβ. Ενωσης. Αυτό θα εξαρτηθεί από το συσχετισμό των κοινωνικών δυνάμεων στη μεγάλη χώρα τα επόμενα χρόνια. Είμαστε ακόμα στην αρχή της νέας εποχής.
Το ΚΡΑΤΟΣ-ΕΣΣΔ ισχυροποιείται πάλι. Η στάση της σοβιετικής κυβέρνησης «σταθεροποιείται» και αυτή. Στρατός, αστυνομία, εκκλησία, τα υπολείμματα του κόμματος, της διασωθείσης παλιάς αλλά και νέας γραφειοκρατίας στοιχίζονται πίσω από αυτό το ΚΡΑΤΟΣ-ΕΣΣΔ. Η κρίση του Κόλπου και η αδυναμία των ΗΠΑ να σταθεροποιήσουν την παγκόσμια καπιταλιστική τάξη σε μιαν αδιαμφισβήτητη κυριαρχία της, κάνουν τη νέα σοβιετική ηγετική τάξη να επανεξετάζει το ρόλο της στη διεθνή πολιτική. Απαλλαγμένη τώρα από τα ανατολικά κράτη, αλλά και τις διάφορες καθυστερημένες δορυφόρες χώρες που την βάραιναν στο παρελθόν, θα προσπαθήσει, ίσως, να καταλάβει πάλι μια ηγετική θέση. Και μέσα σ’ αυτή την προσπάθεια να επαναπροσδιορίσει τον εαυτό της στην παγκόσμια κατάσταση.
ΤΠΤ - "4" 
